Kościoły Artykularne północnej Słowacji

Kościoły artykularne to grupa pięciu zachowanych drewnianych świątyń protestanckich powstałych na przełomie XVII i XVIII wieku. Masowy napływ osadników pochodzenia niemieckiego na tereny Górnych Węgier (obecnej Słowacji) przyczynił się do szybkiego rozwoju reformacji, czyli ruchu religijnego, teologicznego i społecznego z przełomu XVI i XVII wieku, w wyniku którego powstały Kościoły ewangelickie (encyklopedia PWN). Pod koniec XVII wieku dynastia Habsburgów rozpoczęła rekatolizację tych terenów, skutkiem tych działań był wybuch powstania Emeryka Thökölyego w 1678 roku. Sukces jaki odniosło antyhabsburskie powstanie skłoniło Leopolda I do ustępstw wobec protestantów.

Podczas obrad sejmu w Sopronie w 1681 roku sporządzono zbiór praw, pozwalających protestantom na budowę kościołów. Zgodnie z przyjętym kodeksem świątynie można było budować tylko poza granicami osad, z nietrwałych materiałów (m.in. drewna), a ich wejścia musiały znajdywać się po przeciwnej stronie co osada. Ponadto, w jednym komitacie (województwie) mogły powstać tylko 2 świątynie, które dodatkowo nie mogły posiadać wież ani dzwonów. Budowniczowie bardzo sprytnie obeszli ten zakaz stawiając przy wielu zborach wolnostojące dzwonnice.

Oprócz kościoła Svätý Kríž, wszystkie opisane w tym artykule kościoły w 2008 roku zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Leštiny – Orava

Leštiny to niewielka osada położona na Dolnej Orave, u podnóża masywu Veľký Choč. Miejscowość oddalona jest około 10 kilometrów od Dolného Kubína. W jej pobliżu przebiega droga krajowa 59.

Historia powstania

Decyzją sejmu soprońskiego miejscem budowy drugiego orawskiego zboru miała być wioska Vyšný Kubin. Miejsce to zmieniono pod wpływem nacisków ze strony katolików oraz szlachty wyznania ewangelickiego. Znajdującą się we wsi Leštiny działkę pod budowę drewnianej świątyni podarował Jób Zmeškal. Pozwolenie na budowę kościoła uzyskano już w 1688 roku, ale jego budowę rozpoczęto dopiero w XVIII wieku. Mimo trudności (stopień nachylenia stoku na którym znajdowała się działka) orawskim budowniczym w 1725 roku udało się wybudować kościół. W 1777 roku naprzeciwko wejścia głównego postawiono wolno stojącą dzwonnicę, którą następnie połączono ze świątynią drewnianym zadaszeniem.

Architektura i wnętrze kościoła

Charakterystycznym elementem świątyni jest ozdobiona barwnymi kasetonami trójstronna empora. Znajdującą się za ołtarzem głównym, czwartą część empory ozdobiono malowidłami przedstawiającymi żywot Pana Jezusa. Centralną część wczesnobarokowego ołtarza stanowi obraz Zesłania Ducha Świętego autorstwa chorwackiego malarza Samuela Michaloviča. Po lewej stronie ołtarza znajduje się pozłacana ambona (kazalnica). W prezbiterium zachowały się XVIII-wieczne ławki, a na jego ścianach widnieją herby orawskich rodzin ziemiańskich. Z czasów budowy kościoła pochodzi drewniana chrzcielnica, przy której został ochrzczony słowacki bajkopisarz – Pavol Országh Hviezdoslav. W kościele obowiązywał ustalony porządek zajmowania miejsc w ławkach. Miejsce to było zależne od płci, statusu społecznego oraz miejsca pochodzenia. Z głównego wejścia mogli korzystać tylko mieszkańcy Leštin i Vyšnego Kubina. Mężczyźni zasiadali w ławkach znajdujących się w obrębie empory, kobiety zaś w nawie głównej.

Zwiedzanie

Wejścia do kościoła obywają się po kontakcie telefonicznym z osobą pełniącą dyżur w danym dniu. Dane kontaktowe znajdziemy na tablicy informacyjnej, przy wejściu na teren kościoła. Utrudnieniem jest brak parkingu. Samochód możemy zostawić na polance przy cmentarzu (droga dojazdowa jest dość stroma i wąska) lub w innym miejscu we wsi.

Kežmarok – Spiš

Świątynia położona jest na terenie Spišu Północnego, w obrębie Kotlinie Popradzkiej. W jej pobliżu przebiega droga nr 66 (Poprad– Lysá Polana). Zabytek UNESCO oddalony jest około 20 km od pasma Wysokich Tatr oraz 35 km od przejścia granicznego w Jurgowie.

Historia powstania

Kościół został zbudowany w 1717 roku, po kilkuletniej zbiórce funduszy. Głównymi fundatorami były bogate rodziny ze Spišu, ale również duńscy oraz szwedzcy protestanci. Zbór postawiono zaledwie w trzy miesiące, a przy jego budowie pracowali szwedzcy marynarze oraz rzemieślnicy ze Spišu. Zainspirowana tzw. Kościołem Północnym (Noorderkerk) z Amsterdamu, budowla powstała z drewna cisowego oraz świerkowego, bez użycia metalowych części. Zbudowany na planie krzyża równoramiennego zbór jest w stanie pomieści do 1500 wiernych. Ściany zewnętrze zostały pokryte gliną, a następnie pobielone (pokryte wapnem).

Architektura i wnętrze kościoła

W barokowym wnętrzu można dopatrzyć się licznych elementów marynistycznych. Sklepienie kościoła przypomina wnętrze kadłuba łodzi, a okrągłe okna – okrętowe bulaje. W wyposażaniu świątyni brali udział rzemieślnicy z całego Spišu. Głównym budowniczym był Juraj Müttermann z Popradu. Dekorację malarską (freski przedstawiające m.in. 12 apostołów, 4 ewangelistów oraz Świętą Trójcę) wykonał Gottlieb Kramer z Levočy.

Zwiedzanie

Kościół jest udostępniony dla zwiedzających od poniedziałku do soboty, w godzinach od 9:00 – 13:00 i 14:00 – 17:00. Bilet umożliwia wejście zarówno do Starego, jak i położonego tuż obok – Nowego kościoła.

Hronsek – Horehronie

Kościół położony jest w kotlinie Zwoleńskiej, nad rzeką Hron. W pobliżu świątyni przebiegają drogi 2413 oraz 69 (Banská Bystrica– Zvolen), a po drugiej stronie rzeki znajduje się lotnisko Sliač. Kościelny dziedziniec porastają 4 ponad 200 letnie lipy drobnolistne, które w 1969 roku zostały uznane za pomnik przyrody – Lipy pri Hronseckom kostolíku.

Historia powstania

W 1725 roku, tuż po wskazaniu miejsca przez cesarskiego urzędnika, rozpoczęto budowę świątyni. Rok później, w dniu 31 października zakończono prace i poświecono budowlę. W tym samym czasie powstawała wolnostojąca drewniana dzwonnica. W połowie XIX wieku wybudowano budynek fary. Z kościołem związany jest poeta Andrej Sládkovič, który we wrześniu 1847 roku wziął ślub z mieszkanką Hronseku – Júlią Senkovičovą. Ponadto podczas jednej z wizyt u proboszcza Augusta Krčméra stworzył słowacką pieśń patriotyczną Hojže Bože, jak to boli…

Architektura i wnętrze kościoła

Do budowy mierzącego 26 m długości, 11 m szerokości i 8 m wysokości kościoła wykorzystano modrzewiowe i dębowe drewno. Zbudowana na palnie krzyża greckiego świątynie pokryto gontowym dachem. Za sprawą amfiteatralnego rozmieszczenia ław na trzech kondygnacjach w nabożeństwach może uczestniczyć nawet 1100 wiernych. Konstrukcja swoim wyglądem przypomina popularne na terenie Niemiec budowle szachulcowe. Wnętrze oświetla 30 okien, a do kościoła prowadzi 5 wejść. Bogato zdobiony barokowy ołtarz jest dziełem Samuela Jurkoviča. W kościele znajduje się seria obrazów Samuela Mialoviča, a ich tematyka związana jest z żywotem Chrystusa. Pochodzące z 1771 roku obrazy zgodnie z kalendarzem liturgicznym są wymieniane. Do ciekawszych elementów wystroju należą: krucyfiks (1739), chrzcielnica (1726), XVIII-wieczna ambona oraz organy (1764).

Zwiedzanie

W sezonie letnim wejścia do kościoła odbywają się codziennie od 10.00 do 17.00. Poza sezonem (wrzesień – kwiecień) wejście jest możliwe po wcześniejszym kontakcie telefonicznym. Cena biletu to około 2-3 euro za osobę. Parking znajduje się przy drodze 2413, obok barokowego pałacyku – Kaštiel v Hronseku.

Svätý Kríž – Liptov

Położenie

Kościół położony jest u podnóża północnych stoków Nízke Tatry, w niewielkiej miejscowości Svätý Kríž. Miejscowość znajduje się mniej więcej w połowie drogi między miastami Liptovský Mikuláš (około 10 km) oraz Bešeňová (około 14 km). Około 3 km na północ od kościółka przebiega droga krajowa nr 18. Zaledwie 20 km od kościółka mieści się Demänovská Dolina, Demänovské jaskyne oraz stacja narciarska Jasná-Chopok Sever.

Historia powstania

Pierwotnie kościół wybudowano pod koniec XVII wieku na terenie nieistniejącej już wsi Paludza. Niestety, nie zachowały się żadne dokumenty opisujące wygląd kościoła sprzed jego przebudowy, która miała miejsce w 1774 roku. Przebudowie przewodniczył mistrz ciesielski Joseph Lang. Klika lat później przed jednym z wejść wybudowano dzwonnicę. Ze względu na budowę zbiornika retencyjnego Liptovská Mara oraz konieczność zalania 13 liptowskich gmin postanowiono o przeniesieniu kościoła w inne miejsce. W latach 1974–1982 świątynię rozebrano, a następnie rekonstruowano we wsi Svätý Kríž.

Architektura i wnętrze kościoła

Świątynia, tak jak pozostałe słowackie kościoły artykularne, została wzniesiona według zasad określonych podczas sejmu w Sopronie. Kościół mierzy 43 metry długości i został wybudowany na planie krzyża. Zbór uznawany jest za jedną z największych budowli drewnianych w Europie Środkowej, a w jego wnętrzach może modlić się do 6 tysięcy wiernych! Na każdej ze ścian znajdują się zdobione wizerunkami świętych oraz roślinnymi ornamentami dwupiętrowe empory. Na kilku z nich można dostrzec herby rodowe liptowskich rodzin szlacheckich. W przeciwieństwie do pozostałych tego typu budowli (Kežmarok, Leštiny), wnętrze kościoła jest dość surowe i pozbawione dekoracji. Do najważniejszych elementów wyposażenia należą: barokowy ołtarz główny i kazalnica autorstwa Jana Lercha z Kežmaroku oraz XVIII wieczne organy.

Zwiedzanie

Kościół można zwiedzać przez cały rok.

W sezonie letnim (15.06 – 15.09)	pon.- sob.	9:00* – 16:00
Poza sezonem (01.04. – 14.06., 16.09. – 31.12.)	pon.- sob.	9:00* – 14:30
W sezonie zimowym (01.01. – 31.03.)	pon.- sob.	10:30* – 14:30

Dla odwiedzających przygotowano drukowane materiały w kilkunastu wersjach językowych, w tym w języku polskim. W zamian za możliwość zobaczenia kościoła wszystkich odwiedzających prosi się o zostawienie drobnej ofiary, która przeznaczona jest na utrzymanie kościoła. Bezpośrednio przy kościele znajduje się niewielki, nieutwardzony parking.

Bibliografia

• Dvořáková V., Svetové kultúrne dedičstvo UNESCO, Bratislava, DAJAMA, 2009, Kultúrne Krásy Slovenska, 978-80-89226-76-4,
• Dudáš M., Gojdič I., Šukajlová M., Drevené kostoly, Bratislava, DAJAMA, 2007, Kultúrne Krásy Slovenska, 978-80-8922-614-6,
• www.hronsek.sk
• www.obeclestiny.sk/dreveny-artikularny-kostol-pamiatka-unesco.html
• www.muzeum.sk/dreveny-kostol-paludza-svaty-kriz.html
• www.kezmarok.sk/dreveny-artikularny-kostol-unesco.html