Turiec – zabytki u stóp Veľkej Fatry

Położenie i dojazd

Kraina historyczna Turiec położona jest w środkowej Słowacji. Region obejmuje tereny Turčianskej kotliny oraz zbocza otaczających ją pasm górskich – Malej i Veľkej Fatry, Kremnických vrchów (gór Kremnickich) oraz Žiaru (Żaru). Przez region przebiegają drogi krajowe nr 65 (Nitra – Martin) i nr 18, wojewódzka nr 519 oraz autostrada D1.

Múzeum slovenskej dediny (Muzeum Wsi Słowackiej) – Martin

Trzy kilometry na południe od centrum Martinu, w części Jahodníky mieści się największy słowacki skansen – Múzeum slovenskej dediny. Skansen składa się z czterech części: Orava, Liptov, Kysuce-Podjavorníky oraz Turiec, które reprezentują cztery regiony Žilinskeho kraju (województwa Żylińskiego). Na powierzchni 15 ha znajduje się około 140 budynków mieszkalnych, gospodarczych i sakralnych. Wnętrza niektórych z nich udostępniono zwiedzającym.

Tematem przewodnim przygotowanych ekspozycji jest architektura ludowa oraz styl życia mieszkańców północno-zachodniej Słowacji z przełomu XIX i XX wieku.

W skansenie możemy zobaczyć jedyny zachowany drewniany kościół z regionu Turiec – kostol sv  Štefana Kráľa. We wnętrzu pochodzącego ze wsi Rudno jednonawowego kościoła znajdują się trzy późnogotyckie rzeźby: Madonny z Dzieciątkiem, Stefana I Świętego oraz św. Mikołaja. XVIII-wieczne wnętrze uzupełnia barokowe wyposażenie – ołtarze i ambona, a ściany pokryte są malarstwem iluzjonistycznym.

Muzeum można zwiedzać z przewodnikiem (dotyczy to wejścia do kościoła oraz zabudowań znajdujących się w częściach poświęconych regionom Liptov i Turiec) lub indywidualnie, w tym przypadku otrzymamy papierowy informator. Pod koniec czerwca 2022 roku skansen stanowił plan zdjęciowy dla nowego słowackiego filmu fabularnego.

Do dyspozycji zwiedzających udostępniono asfaltowy parking położony około 500 metrów od kasy biletowej.

Hrad Sklabiňa (Zamek Sklabinia)

U wylotu doliny Kantorskej, u zachodnich podnóży Veľkej Fatry, mieszczą się ruiny Sklabinského hradu, który był największym założeniem obronnym regionu Turiec. Początki warowni – wzniesionej na miejscu starszego drewniano-ziemnego grodziska, sięgają I połowy XIII wieku.

W XV i XVI wieku, ze względu na najazdy husycie oraz zagrożenie tureckie, zamek był kilkukrotnie przebudowywany i rozbudowywany – głównie pod kątem obronnym. W tym samym czasie przebudowano jedną z wież bramnych, a jej dwie kondygnacje zaadaptowano na kaplicę.

Wiek później zamek stał się własnością rodu Révay. To właśnie z ich inicjatywy powstał renesansowy, obronny kaštieľ (dwór/rezydencja). Przez kilka wieków (XIV-XVIII wiek) Sklabiňa stanowiła siedzibę Turčianskej župy. Po przeniesieniu urzędu do Martinu, w połowie XVIII wieku, zamek został opuszczony i służył rodzinie Révay jako letnia rezydencja oraz muzeum rodowe.

W 1944 roku do doliny Kantorskej przybyli partyzanci, którzy we wsi Sklabiňa poprzez podniesienie czesko-słowackiej flagi proklamowali powstanie tzw. Partizánskej republiky. Pod koniec tego samego roku do doliny wkroczyła armia niemiecka. Niemcy wysiedli miejscową ludność, a następnie podpali zamek oraz pobliską wioskę Sklabinský Podzámok. Po tym wydarzeniu zamek na stałe został opuszczony i zaczął popadać w coraz większą ruinę.

Zamek składał się z górnego zamku oraz dwóch przedzamczy – południowego i północnego. Najstarsza część zamku (górny zamek) była usytułowana na szczycie wzniesienia i dodatkowo wzmocniona murami obronnymi. W ich obrębie rozmieszczono obiekty mieszkalne i gospodarcze, a także graniastosłupową wieże, pałac i zamkową kaplice pw. sv. Ondreja (św. Andrzeja).

Większość zamkowych budowli stanowią ruiny. Obecnie można zobaczyć dobrze zachowane pozostałości m.in. kaplicy zamkowej, renesansowego kaštieľu, murów obronnych oraz kilku wież.

Hrad Sklabiňa można zwiedzać samodzielnie, a dodatkowym ułatwieniem są tablice informacyjne znajdujące się przy najbardziej charakterystycznych budynkach. Na terenie zamku wytyczono trasę zwiedzania. Miejscami prowadzi ona przez stromo nachylone stoki (głównie wejście i zejście z górnego zamku) oraz urwiska. Warto również wspomnieć, że wnętrza większości ruin nie udostępniono zwiedzającym i miejscami trasa przebiega przez słabo zabezpieczone miejsca, dlatego należy zachować szczególną ostrożność podczas zwiedzania.

Pod warownią znajduje się niewielki parking, do którego prowadzi nieutwardzona, polna droga. Słabo znakowany zjazd z drogi nr 2132 znajduje się między osadami Sklabiňa oraz Sklabinský Podzámok. Drugą opcją dostania się na zamek jest zaparkowanie we wsi Sklabinský Podzámok, a następnie wejście na szczyt zamkowego wzniesienia (ok. 30 minut podejścia).

Kostol sv. Margity (kościół św. Małgorzaty Węgierskiej) – Turčianske Jaseno

Na skraju wsi Turčianske Jaseno, u podnóża wzniesienia Stráže (561 m n.p.m.), kilka kilometrów na północ od wylotu Jasenskej doliny (Veľka Fatra), wznosi się wczesnogotycki kościółek sv. Margity. Jego patronką jest sv. Margita Uhorská (Małgorzata Węgierska), a nie jak w większości przypadków Margaréta z Antiochie (Małgorzata Antiocheńska). Święta Małgorzata Węgierska była dominikanką (śluby zakonne złożyła w wieku 12 lat) oraz córką króla Beli IV i siostrą św. Kingi. Warto wspomnieć, że jej imieniem została nazwana jedna z wysp na Dunaju w Budapeszcie.

Pochodząca z przełomu XIII i XIV wieku świątynia, tak jak większość prowincjonalnych turičianskych kościołów, została zbudowana przez majstrów z Kláštora pod Znievom. Przez kolejne dwa wieki jej wnętrze było ozdabiane licznymi polichromiami. Początkowo ściany zdobiono krzyżami konsekracyjnymi, a następnie bardziej złożonymi malowidłami – Sąd Ostateczny, Jezus Bolesny, Adam i Ewa oraz liczne wizerunki Świętych m.in. św. Małgorzata, św. Krzysztof z Jezusem, św. Katarzyna, św. Paweł, św. Piotr i św. Jan.

Bryła kościoła składała się z nawy głównej, wielobocznego prezbiterium oraz dobudowanej do niej zakrystii. Wnętrze świątyni doświetlały nieliczne, wąskie otwory okienne, które swoim wyglądem przypominają bardziej okna romańskie niż te gotyckie. Nad zachodnim portalem wejściowym umieszczono mały, okrągły otwór z kamiennym czworoliściem.

Pomimo renesansowej przebudowy w połowie XVII wieku, kościół zachował swój wczesnogotycki charakter. W kolejnych latach świątynia przeszła w ręce protestantów, którzy dostosowali budynek do swoich potrzeb liturgicznych – we wnętrzu postawiono ambonę oraz drewnianą emporę, a także zamalowano większość średniowiecznych malowideł. Świątynia została zwrócona katolikom na początku XVIII wieku.

Z biegiem czasu kościółek ulegał powolnemu zniszczeniu. Na początku lat 90. XX wieku rozpoczęto jego kompleksową renowację – usunięto renesansowe sklepienie, przywrócono dawny poziom podłogi oraz odnowiono średniowieczne freski.

Kostol sv. Ladislava (kościół św. Władysława) – Necpaly

Na wzgórzu nad wsią Necpaly, u podnóża gór Chlm (728 m n.p.m.) i Brotnica (836 m n.p.m.) należących do pasma Veľkej Fatry, mieści się wczesnogotycki kościół sv. Ladislava (św. Władysława). Gotycka świątynia mieści się przy drodze nr 2132 prowadzącej do Folkušovej i Blatnicy. Miejsca do zaparkowania znajdziemy bezpośrednio przy kościele oraz otaczającym go cmentarzu.

Patronem kościoła jest sv. Ladislav (Władysław I Święty) – patron Węgier, rycerz oraz król węgierski (1077–1095) z dynastii Arpadów. Warto, wspomnieć, że był synem króla Béli I i jednej z córek Mieszka II Lamberta (król Polski z dynastii Piastów).

Jednonawowa świątynia powstała w II połowie XIII wieku, a kilkadziesiąt lat później jej bryłę uzupełniono o zakrystię. Z tego samego wieku pochodzą liczne, ścienne polichromie. Część z nich w wyniku XVI-wiecznej przebudowy (obniżenia sufitu) nawy głównej znalazła się na nowopowstałym poddaszu.

Do 1709 roku kościół był użytkowany przez miejscowych ewangelików. Prawdopodobnie z ich inicjatywy powstała drewniana izbica kościelnej wieży. W krypcie oraz przykościelnym mauzoleum pochowano członków ziemiańskiej rodziny Justhovcov (Justh).

Do najważniejszych elementów wyposażenia należały gotycka rzeźba Madonny (przeniesiona na przełomie XIX i XX wieku do Muzeum Sztuk Pięknych w Budapeszcie), św. Trójcy oraz rzeźby ołtarzowe, które skradziono w połowie lat 90. XX wieku.

Po dziś dzień kościół zachował swój gotyki charakter. Przetrwała m.in. jego oryginalna bryła, kilka okien z maswerkami (głównie na wieży), portale wejściowe oraz sklepienie krzyżowo-żebrowe w prezbiterium. Niestety znaczna część XIV-wiecznych polichromii została zamalowana lub uszkodzona podczas prac rekonstruktorskich. Ich fragmenty (głównie sceny z życia Jezusa) można podziwiać w prezbiterium. W dobrym stanie zachowały się jedynie freski znajdujące się na poddaszu – Pieta, grupa Świętych oraz legenda o św. Władysławie. Necpalske polichromie swoim stylem przypominają malowidła z kostola sv. Martina w Čeríne.

Nasza opinia

Podczas naszych licznych podróży kilkakrotnie przejeżdżaliśmy przez Turiec, ale dopiero w sierpniu 2022 roku odwiedziliśmy go po raz pierwszy. Zdradzimy Wam, że region bardzo się nam spodobał i być może już wkrótce odwiedzimy go ponownie.

Martin oraz położone w jego pobliżu atrakcje warto odwiedzić przy okazji podróży pobliską autostradą D1 lub drogą krajową nr 18. Skansen oraz pozostałe zabytki oddalone są około 10 – 15 km od wcześniej wspomnianych dróg. Odwiedziny w tej części regionu Turiec (na zachód oraz południowy-zachód od Martinu) polecamy wszystkim miłośnikom historii, architektury oraz słowackiego folkloru.

Bibliografia

• D. Kollár i J. Lacika, Od hradu k hradu (2), Bratislava, DAJAMA, 2018, 978-80-8136-083-1,
• Š. Podolinský, Gotické Kostoly , wyd.1, Bratislava, DAJAMA, 2010, Kultúrne Krásy Slovenska, 978-80-89226-91-7
• I. Zuskinová, Skanzeny, wyd.1, Bratislava, DAJAMA, 2008, Kultúrne Krásy Slovenska, 978-80-89226-58-0
• www.medivalheritage.eu
• www.justh.sk
• www.hrady-zamky.sk
• www.skanzenmartin.sk
• www.muzeum.sk
• www.apsida.sk
• www.zilinskazupa.sk
• www.turcianskejaseno.sk