Ľubovniansky skanzen (Skansen w Starej Lubowli)

Położenie

Skansen położony jest na jednym ze wzgórz Ľubovnianskej vrchoviny (Pogórza Lubowelskiego), w północnej części miasteczka Stará Ľubovňa. Nad skansenem wznoszą się częściowo zrekonstruowane ruiny Ľubovnianskeho hradu (Zamku Lubowelskiego).

Dojazd i parking

W pobliżu skansenu przebiegają dwie drogi krajowe: nr 77 (Bardejov-Poprad) i nr 68 (Prešov-przejście graniczne Mníšek nad Popradom/Piwniczna-Zdrój) oraz droga wojewódzka nr 543 (Hniezdne-Červený Kláštor-przejście graniczne Lysá nad Dunajcom).

Do skansenu oraz położonego przy nim parkingu (Parkovisko pri Hrade) zaprowadzi nas ulica Zámocká. Parkovisko jest płatne ok. 4 euro/ 1 dzień (stan na 2022 r.). Wejście do skansenu znajduje się naprzeciwko parkingu.

Informacje dla zwiedzających

Ľubovniansky skanzen jest otwarty od kwietnia do końca września. Zwiedzanie odbywa się samodzielnie, ale istnieje możliwość skorzystania z usług przewodnika (głównie dla grup zorganizowanych). Dla zwiedzających przygotowano papierowe mini przewodniki w 7 wersjach językowych. Zwiedzanie ułatwi nam dokładna numeracja obiektów oraz znajdujące się w płóciennych kieszonkach bardziej szczegółowe opisy danego obiektu. Szukajcie ich na ścianach lub drewnianych barierkach wewnątrz domów. One również są dostępne w kilku wersjach językowych.

Bilety (również te do Lubovnianskiego hradu) można nabyć w kasie, znajdującej zaraz przy wejściu do skansenu. Informację dotyczące godzin otwarcia oraz aktualny cennik znajdziecie na oficjalnej stronie zamku: hradlubovna.sk. Spacer po skansenie zajmuje około godziny, ale jego długość zależna jest od indywidualnych potrzeb zwiedzających.

Zwiedzanie skansenu

Zabytki

Obecnie skansen składa się z 25 budynków, głównie mieszkalnych i gospodarczych, a jego dominantą jest XIX-wieczna grekokatolicka zrębowa cerkiew sv. Michala archanjela. Oprócz tradycyjnych budynków gospodarczych w obrębie ekspozycji zaprezentowano typowe dla Spiša sezónne poľné obydlia (sezonowe gospodarstwa).

Zgromadzone w skansenie zabudowania pochodzą z wiosek ukrytych wśród stoków Levočských vrchov, Spišskej Magury oraz Ľubovnianskej vrchoviny (Gór Lubowelskich), m.in. z Litmanovej, Veľkej Lesnej, Údola, Jarabiny, Jakubian oraz Kremnej. Większość z nich położona jest w promieniu od 3 do 10 km od skansenu.

W przeszłości tereny północnego Spiša były zamieszkiwane przez Słowaków, Niemców, Rusinów, górali (Wołochów), a także Łemków, Żydów i Romów, co stanowi dość bogatą mieszankę kulturowo-wyznaniową. Po dziś dzień w wielu wioskach i osadach obok siebie stoją kościoły katolickie, grekokatolickie cerkwie czy ewangelickie zbory. Warto również wspomnieć, że za sprawą zastawu spiskiego z 1412 roku, większość wiosek (m.in. Hraničné, Jakubany, Jarabina, Kamienka, Kremná, Litmanová, Mníšek nad Popradom) przez ponad 300 lat znajdowała się w granicach Polski.

Skansen niewidomym

Część skansenu, tj. obiekty znajdujące się przy głównej ulicy (numery od 2 do 5 oraz 7, 10 i 11) oraz cerkiew, przystosowano dla potrzeb osób niewidomych. Przed tymi obiektami znajdują się trójwymiarowe makiety, które można czytać rękami. Dla ułatwienia poruszania się po terenie skansenu wytyczono szlak składający się z poręczy i tablic informacyjnych, na których umieszczono napisy w alfabecie Braille’a. W kasie biletowej można również znaleźć przewodnik wydrukowany w alfabecie Braille’a.

Trasa zwiedzania

Nasze zwiedzanie zaczynamy od wizyty w (1) Dreveným gréckokatolickym kostole sv. Michala archanjela (Drewnianej cerkwi św. Michała Archanioła). Wewnętrze świątyni – pochodzącej ze wsi Matysová, zdobi barokowo-klasycystyczny ikonostas* z Rajskimi Wrotami, boczny ołtarz Premenenia Pána (Przemienienia Pańskiego) oraz zbiór XVII i XVIII-wiecznych ikon. Jednonawową cerkiew przeniesiono do skansenu w 1979 roku. Po ponownej konsekracji na początku lat 90., w kościele odprawiane są nabożeństwa z okazji świąt grekokatolickich.

*Ikonostas jest tradycyjną przegrodą oddzielającą sanktuarium (przestrzeń ołtarzową) od reszty świątyni, ozdobioną ikonami, w ściśle określony sposób. Wizerunki świętych i proroków mają pomóc wiernym w lepszym zrozumieniu Boskiej Liturgii oraz wprowadzić ich w mistykę wydarzeń dziejących się w sanktuarium, które ma być namiastką Nieba. W Ľubovnianskej świątyni znajdiemy ikonostas typowy dla cerkwi karpackiej, który różni się od standardowych ikonostasów m.in. liczbą rzędów z ikonami.

Pomiędzy Rajskimi Wrotami (przeznaczonymi dla kapłana) oraz dwoma Wrotami Diakońskimi znajdują się wizerunki (patrząc od lewej): czczonego na danym obszarze Świętego, Matki Boskiej z Dzieciątkiem, Chrystusa Nauczającego oraz patrona świątyni. Bezpośrednio nad Rajskimi Wrotami widnieje Mandylion, czyli oblicze Chrystusa ukazane na białej chuście oraz scena Ostatniej Wieczerzy. Po jej bokach przedstawiono wizerunki 12 apostołów. Całość ikonostasu wieńczą wizerunki proroków.

Budownictwo typowe dla narodowości słowackiej i ruskiej, zamieszkującej wsie wokół Starej Ľubovnej, reprezentuje obytný dom z Veľkého Lipníka (2) oraz dom pastiera z Litmanovej (4). Pierwszy z nich to trzypokojowy drewniany budynek należący do bezdzietnego małżeństwa, utrzymującego się z rolnictwa. Drugi zaś jest najprostszym, bo składającym się tylko z izby i przedsionka, typem domostwa zaprezentowanym w skansenie. Jego właścicielem był Adam Šepták, pochodzący z pobliskiej Muszyny. W jego wnętrzu zaprezentowano skromne umeblowanie oraz eksponaty ze wsi Litmanová. Oba zabudowania powstały na początku lat 20. XX wieku.

Dom obecného richtára (sołtysa) z Veľkej Lesnej (5) jest typowym góralskim domem pochodzącym ze Spišského Zamaguria. Wybudował go w 1909 roku Štefan Čensčáka. Jego centralą część stanowiła izba mieszkalna, w której obecnie znajduje się krosno tkackie. Wyposażenie domu może świadczyć o majętności rodziny, która utrzymywała się z rolnictwa i hodowli koni. Właściciel domostwa dorabiał wożąc pasażerów na stację kolejową w Podolincu.

Za domem sołtysa znajdują się sezónne poľné obydlia z Litmanovej (6). Był to rodzaj niewielkich gospodarstw budowanych do 10 km od wsi. Służyły one całym rodzinom, które w okresie letnim przeprowadzały się do nich z całym inwentarzem. Miało to zapewnić wystarczającą ilość paszy na cały rok.

Roľnicką usadlosť (rolniczą posiadłość) z Údola (7) wybudował w latach 20. XX wieku bogaty rolnik i bednarz – Mikuláš Soroka. Posiadłość składała się z trzech budynków gospodarczych oraz trzypokojowego domu, które zamieszkiwała dwupokoleniowa rodzina. Wnętrze jest świątecznie udekorowane, tak jakby jego mieszkańcy oczekiwali na nadejście Świąt Bożego Narodzenia.

W pomieszczeniach rodinneho domu z Údola (10) zobaczymy w pełni wyposażoną klasę lekcyjną wraz z mieszkaniem wiejskiego nauczyciela. Czteropokojowy dom (przedsionek, kuchnia, izba i komora) jest jednym z największych w całym skansenie.

Pomiędzy zabudową mieszkalną rozlokowano drewniane sýpki (spichlerze), w których urządzono (B) detský kútik (kącik dziecięcy) i (F) suveniry (sklepik z pamiątkami).

W zrekonstruowanej (11) stolárskej dielne (warsztacie stolarskim) z 1928 roku zapoznamy się z trudami zawodu wiejskiego stolarza. Do jego obowiązków należało wykonywanie okien, drzwi, mebli, a także narzędzi rolniczych dla okolicznych mieszkańców. Natomiast, wewnątrz domu z Údola (C) urządzono tvorivé dielne (warsztat) z ekspozycją drewnianych, dekoracyjnych belek stropowych, pochodzących z XIX i XX wieku.

Domy z Jakubian i Kremnej oraz usadloť z Kamienky

W kolejnych domach z Jakubian (12) i Kremnej (13) oraz usadloťi z Kamienky (14) zaprezentowano wygląd przestrzeni mieszkalnych podczas ważnych uroczystości i wydarzeń z życia rodzinnego.

W izbie mieszkalnej domu z Jakubian (12) zobaczymy łóżko przygotowane do porodu, które było oddzielone od reszty pomieszczenia białym płótnem. Umieszczone na nim czerwone elementy oraz wbite igły miały zapewnić matce oraz nowonarodzonemu dziecku ochronę przed złem. Pierwsza kąpiel odbywała się w drewnianej wanience z wodą święconą, którą następnie wylewano na najładniejsze drzewko. Dzięki temu dziecko miało zdrowo rosnąć. Rytuał kończyło natarcie noworodka masłem oraz zawinięcie go w płócienne pieluszki.

W izbie domu z Kremnej (13) zobaczymy stół czekający na nowożeńców i orszak weselny, który wkrótce przybędzie do domu rodziców panny młodej na wesele. Suto zastawiony stół miał zapewnić nowożeńcom obfitość i przyszły dobrobyt. Uczta w domu panny młodej trwała zwykle do północy. Później zabawę przenoszono do domu pana młodego, gdzie następował szereg tradycji i zwyczajów – powitanie nowej gospodyni, rzucanie bukietem (w niektórych częściach Słowacji ciastem weselnym) oraz čepčenie (odpowiednik polskich oczepin). Z głowy panny młodej ściągano wianek (symbol panieństwa), rozplątywano warkocz lub obcinano włosy, a następnie nakładano czepiec (symbol zamążpójścia). Po czym następowała zabawa taneczna. Trwające dwa lub trzy dni wesela zazwyczaj organizowano w okresie karnawału (styczeń, luty) lub jesienią (październik, listopad). Uroczystości rozpoczynały się w poniedziałki, lub czasem we wtorki, czwartki lub niedziele. Śluby nigdy nie odbywały się w środy lub piątki.

Dom został wybudowany w latach 20. XX wieku przez stolarzy z Polski. Jest to przykład domów wznoszonych przez spiskich Niemców, zamieszkujących tereny Zamaguria oraz wsi Ružbachy. Od słowackich domów różnił się konstrukcją, organizacją przestrzeni oraz zamkniętym podwórzem.

Składające się z domu mieszkalnego, stodoły i szopy gospodarstwo z Kamienky (14) należało do bezemka (rolnika bez ziemi), który trudnił się druciarstwem. We wnętrzach przedstawiono zwyczaje związane z pogrzebem domownika – zakryte lustro, zatrzymany zegar oraz czuwanie przy zmarłym.

Zabudowania techniczne z Torysy i Sulina

Pod koniec naszego zwiedzania zajrzymy do XIX-wiecznej kováčskej vyhňy (kowalskiej kuźni) z Torysy (16) oraz mlynu (młynu wodnego) zo Sulína (17). W dwukondygnacyjnym budynku z podpiwniczeniem mieścił się zarówno młyn, jak i część mieszkalna należąca do rodziny młynarza. W piwnicy umieszczono urządzenie transmisyjno-napędowe, zapewniające pracę całego młyna. Z kolei na parterze znajdował się m.in. mlewnik walcowy oraz wialnie i odsiewacze.

Nasze zwiedzanie zakończymy przy domu z Jarabiny (3). Jest to dwukondygnacyjny dom z podpiwniczeniem. Przed wejściem do piwnicy znajdują się dwie drewniane figury – kobiety i mężczyzny, które są… ulami. Na jego piętrze, w izbie mieszkalnej mieści się ekspozycja tradycyjnego druciarstwa.

Drotárstvo (druciarstwo)

Pochodzący głównie z ubogich górskich wiosek w północno-zachodniej Słowacji (Kysuce, Orava, Spiš) druciarze stanowili jedną z najbardziej charakterystycznych grup drobnych rzemieślników. Początkowo wędrowali oni – z całym warsztatem na plecach, po okolicznych wioskach, ale z czasem zasięg ich działalności się powiększał. W tym czasie zajmowali się głównie tzw. flekowaniem (uzupełnianiem ubytków) glinianych i blaszanych naczyń, sprzedażą albo wyrabianiem pułapek na myszy i szczury. W połowie XIX wieku zaczęto zakładać kilkuosobowe warsztaty, w których wyrabiano rzeczy do gospodarstwa domowego, np. koszyki na owoce, koszyki do roznoszenia piwa, różne typy wieszaków, a także pułapki na myszy oraz klatki dla ptaków. Upadek druciarstwa i likwidacja rzemiosła nastąpiła po II wojnie światowej.

Nasza opinia

Zadaniem najmłodszego słowackiego skansenu jest przedstawienie historii i kultury wszystkich grup etnicznych zamieszkujących w przeszłości tereny północnego Spišu. Ekspozycja skansenu pozostaje niedokończona. Od 2014 roku (nasza przedostatnia wizyta) powstało kilka nowych obiektów m.in. hospodârsky trakt z Ruskej Vole (8) i dom z Veľkého Lipníka (9), które w czasie naszej wizyty nie były udostępnione.

Wizytę w skansenie polecamy miłośnikom etnografii, słowackiego folkloru oraz drewnianej architektury, a także wszystkim odwiedzjącym Ľubovniansky hrad. Tym bardziej, że istnieje możliwość zakupu biletu umożliwiającego odwiedzenie obu tych atrakcji.

Na terenie skansenu nie znajdziemy żadnego punktu gastronomicznego. Najbliższym miejscem, gdzie będziemy mogli coś zjeść, jest reštaurácia U grófky Isabelly, znajdująca się przy drodze prowadzącej do zamku. Naprzeciwko niej powstawał (czerwiec 2022 r.) kolejny punkt – Castle Distillery (restauracja, kawiarnia i sklep z destylatami).

Bibliografia

• Kucharík J., Spiš – turistický sprievodca, wyd. 1, Bratislava, Dajama, 2018
• I. Zuskinová, Skanzeny, wyd.1, Bratislava, DAJAMA, 2008, Kultúrne Krásy Slovenska, 978-80-89226-58-0
• Oficjalna strona skansenu
• Strona punktu informacji turystycznej z Žiliny
• Portal aktuality.sk
• Svadby na Slovensku v minulosti
• Słownik języka polskiego

Zamieszczone w artykule zdjęcia oraz materiały zostały zebrane w sierpniu 2014 i 2020 roku oraz czerwcu 2022 roku.