Levoča (Lewocza)

Dojazd

Przez miasto, leżące u stóp Levočských vrchov (Gór Lewockich), biegnie droga krajowa nr 18 łącząca Prešov z Popradem. Na południe od centrum znajduje się wjazd na autostradę D1. Wokół rynku oraz w uliczkach przylegających do niego znajduje się strefa płatnego parkowania. W 2020 roku, na terenie dawnej fosy miejskiej, tuż przy Košickej bránie otwarto nowy parking.

Część Námestie Majstra Pavla wyłączono z ruchu kołowego. Dotyczy to fragmentów wzdłuż północno-wschodniej pierzei (tj. od Radnicy do ul. Košickej). Obecnie miejsca parkingowe ciągną się wzdłuż zachodniej pierzei, od budynku informacji turystycznej aż do Spišského múzeum oraz wokół kościoła ewangelickiego.

Historia

Pierwsze ślady osadnictwa pochodzą z epoki kamienia. Prawdopodobnie już w XI w. w okolicy Košickéj brány (bramy Koszyckiej) istniał murowany romański kościółek pw. Świętego Ducha.

Od XII w. miasto rozwijało swój handlowy potencjał – już mieszkańcy pierwszej słowiańskiej osady utrzymywali stosunki handlowe, m.in. z Krakowem, Wenecją i miastami należącymi do Hanzy. W połowie XII wieku rozpoczęła się pierwsza kolonizacja miasta przez osadników pochodzenia saskiego. Podczas najazdów tatarskich, w latach 1241–1242 miasto uległo zniszczeniu oraz wyludnieniu. W 1245 roku rozpoczęła ponowna kolonizacja miasta, która przyczyniła się do utworzenia trwałej osady.

W 1271 roku Levoča stała się głównym ośrodkiem Związku Sasów Spiskich, który miał za zadanie integrować kolonie niemieckich górników na terenie Spišu. W 1317 roku miastu nadano status Wolnego Miasta Królewskiego, zaś w 1321 roku król Karol Robert nadał Levočy Prawo Składu*, które znacząco przyczyniło się do jej rozwoju. Levoča była jednym z ważniejszych miast położonych na węgierskim szlaku handlowym – Via Magna, prowadzącym znad Cisy przez Spiš i Šariš do Krakowa.

*Prawo składu (łac. Ius stapulae) było przywilejem handlowym nadawanym miastom lokacyjnym od XIII wieku. Polegało na nałożeniu na przejeżdżających przez miasto kupców obowiązku wystawienia na sprzedaż przewożonych towarów. Ponadto średniowieczni kupy byli objęci tzw. Przymusem Drogowym. Przymus ten zobowiązywał ich do poruszania się ściśle określonymi szlakami handlowymi, na których znajdowały się miasta mające prawo składu.

Pomimo pożarów (w 1550 i 1599 roku), najazdów Husyckich (XV w.) oraz trwającego ponad 100 lat konfliktu z Kežmarkiem miasto wciąż pozostawało ważnym i bogatym ośrodkiem handlowym. Szacuje się, że w czasach swojej świetności w mieście działało 40 cechów rzemieślniczych. Zmiana przebiegu niektórych szlaków handlowych m.in. Via Magna, spowodowały że miasto powoli traciło na swoim znaczeniu. Okres stagnacji w procesie rozwoju miasta przypadł na czas powstań antyhabsburskich (XVII-XVIII w.). Najcięższym okresem w dziejach miasta było jego oblężenie przez wojska cesarskie w 1710 roku oraz panująca rok później zaraza.

W XVI i XVII wieku Levoča była najważniejszym ośrodkiem ewangelicyzmu na ziemiach słowackich. Jednak za czasów panowania Habsburgów doszło do rekatolicyzacji całego Spišu i tym samym Levočy. Po wielu wiekach miasto, które posiadało czysto niemiecki charakter, uległo slawizacji.

Rok 1892 roku był dla miasta przełomowy – ze względu na doprowadzenie do miasta bocznej linii Kolei Koszycko-Bogumińskiej. Pod koniec II wojny światowej, w obawie przed nadchodzącą Armią Czerwoną, większość obywateli miasta pochodzenia niemieckiego wyemigrowała na zachód. Miasto zostało ostatecznie zajęte pod koniec stycznia 1945 roku. W 2009 roku zabytki miasta Levoča wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jako rozszerzenie wpisu, obejmującego m.in. Spišský hrad.

Zabytki

Po dziś dzień zachował się oryginalny, średniowieczny układ urbanistyczny – otoczone murami obronnymi stare miasto wraz z prostokątnym, będący jednym z największych w Europie, rynkiem noszącym nazwę Námestie Majstra Pavla (Plac Mistrza Pawła), wokół którego zlokalizowane są budowle z różnych epok historycznych.

Thurzov dom (Dom rodziny Turzonów) – Námestie Majstra Pavla 7

W północno-wschodniej części rynku znajduje się kamienica będąca domem węgierskiego rodu szlacheckiego Thurzo,. Jest to jedyna w mieście kamienica z kompletnie zachowaną renesansową attyką. Patrząc od frontu można zauważyć, że budynek składa się z dwóch części: lewej – trójkondygnacyjnej oraz prawej dwukondygnacyjnej. Budynek w całości pokryty jest farbą w kolorze ochry, a jego fronty zwieńczone są ażurowymi attykami balustradowymi oraz bogato zdobionymi fryzami (pasami dekoracyjnymi).

Obecny wygląd kamienica zyskała podczas przebudowy w 1824 roku. Podczas kolejnej przebudowy w latach 1903–1904 na froncie umieszczono bordowe ozdoby, zawierające herby rodziny Thurzo,, Spišskej župy oraz miasta Levoča. Obecnie w budynku mieści się siedziba Archiwum Okręgowego.

Chrám svätého Jakuba (Kościół św. Jakuba) – Námestie Majstra Pavla

Dominantą rynku oraz całego miasta jest pochodzący z XIV wieku Chrám svätého Jakuba. W jego wnętrzach skrywają się średniowieczne malowidła, pochodzące z różnych okresów historycznych ołtarze szafowe oraz największy (mierzący ponad 18 metrów wysokości) gotycki ołtarz na świecie, którego autorem jest słynny mistrz Pavel.

Dom Majstra Pavla (Muzeum Dom mistrza Pawła z Lewoczy) – Námestie Majstra Pavla 20

We wschodniej pierzei rynku znajduje się Dom Majstra Pavla. W XIV-wiecznej kamienicy mieści się muzeum poświęcone życiu i twórczości najsłynniejszego mieszkańca Levočy. W pomieszczeniach znajdujących się na parterze, w dawnych warsztatach, znajduje się ekspozycja przedstawiająca kopie rzeźb pochodzących z kompozycji Narodenie Pána (Narodzenie Pana) oraz Posledná Večera (Ostania Wieczerza). Oryginalne rzeźby stanowią część późnogotyckich ołtarzy, które zobaczyć można podczas zwiedzania pobliskiego Chrámu svätého Jakuba.

Życiorys (dokładna data urodzenia, miejsce w którym wyuczył się zawodu itp.) rzeźbiarza pozostaje nieznany, ponieważ wszystkie dokumenty dotyczące mistrza Pavla zostały strawione przez pożar z 1550 roku. Przypuszcza się, że mistrz Pavel przybył do Levočy około 1500 roku i pozostał w nim aż do końca swojego życia.

Breuerova tlačiareň (Drukarnia) – Námestie Majstra Pavla 26

Wczesnogotycki dom był siedzibą założonej przez Jana Breuera drukarni. W połowie XVII wieku drukarnia uznawana była za najproduktywniejszą tego typu instytucją na Węgrzech. Ostatnią wydrukowaną pozycją był kalendarz na rok 1740.

Radnica (Ratusz Miejski) – Námestie Majstra Pavla

Od wieków jednym z najważniejszych budynków w mieście była siedziba rady miejskiej, czyli Radnica. Pierwszy, gotycki ratusz zbudowano już pod koniec XV wieku. Po wybuchu pożarów w XVI wieku konieczna była modernizacja pierwotnego budynku. Z okresu pierwszej przebudowy pochodzą charakterystyczne arkady, podcienia oraz loggia. W XVIII wieku nastąpiła kolejna przebudowa w stylu barokowym, a sto lat później przywrócono renesansowy charakter ratusza.

Od północnej części ratusz połączony jest gankiem z XVII-wieczną dzwonnicą, na której znajduje się najstarszy zegar na Słowacji. Z kolei na południowej fasadzie ratusza, między oknami znajdują się malowidła przedstawiające kobiece wizerunki uosabiające obowiązki dobrego mieszczanina – umiar, sprawiedliwość, odwagę, cierpliwość oraz ostrożność. W ratuszowych wnętrzach mieści się jedna z filii Slovenského národného múzeum (Słowackiego Muzeum Narodowego) – ekspozycja Spišského múzeum przedstawiająca dzieje miasta.

Przed ratuszem znajduje się pochodząca z 1600 roku klatka hańby, która wykorzystywana była do karania mieszkańców za ich drobne przewinienia, np. w klatce zamykane były kobiety przyłapane na spacerowaniu po rynku po godzinie 21.

Krupekov dom (Dom rodziny Krupeków) – Námestie Majstra Pavla 44

W pobliżu ratusza znajdziemy trzykondygnacyjną kamienicę należącą do pochodzącej z Krakowa zamożnej rodziny handlującej miodem. Za zaangażowanie się w rozstrzygnięcie sporu pomiędzy Kežmarkiem i Levočą, właściciel domu – Sebastian Krupeka, uzyskał od władz miasta liczne przywileje.

Kamienicę trudno przeoczyć podczas spaceru wzdłuż zachodniej pierzei rynku, ponieważ jej zielona, renesansowa fasada ozdobiona jest malowidłami przedstawiającymi postacie świętych – św. Sebastiana (patron rodziny), św. Annę oraz św. Krzysztofa.

Mariássyho i Hainov dom

Na uwagę zasługują również sąsiadujące z kamienicą Krupekov: dom Mariássyho (nr 43) oraz Hainov dom (nr 40). Pierwszy z nich to kilkukrotnie przebudowywany gotycki dom. Swój obecny, barkowy wygląd zawdzięcza przebudowie z połowy XVIII wieku. Obecnie mieści się tu galeria miejska. Drugi z nich to XIV-wieczny dom mieszczański, który niegdyś mieścił w sobie Zbór Ewangelicki oraz szkołę. Wewnątrz budynku zachowały się cenne renesansowe malowidła oraz portal z 1530 roku. Obecnie budynek stanowi własność Slovenského národného múzeum.

Gymnázium Janka Francisciho-Rimavského (Królewskie katolickie gimnazjum) – Kláštorská 37

Budynek królewskiego katolickiego gimnazjum wybudowano na miejscu dawnego barkowego skrzydła należącego do klasztoru minorytów. W ramach protestu, po opuszczeniu przez Ľudovíta Štúra stanowiska w Bratysławie, w 1844 roku jego 13 uczniów przeniosło się do Levočy. W budynku została napisana przez Janko Matúška najważniejsza słowacka pieśń – Nad Tatrou sa blýska, której dwie pierwsze zwrotki stały się oficjalnym hymnem państwowym.

Ze szkołą związanych było wielu pisarzy i poetów z pokolenia „Szturowców” – Ján Botto, Pavol Dobšinský czy Peter Kellner-Hostinský. Szkoła wykształciła wielu absolwentów (Peter M. Bohúň, Ján Chalupka, Ján Kalinčiak, Janko Kráľ i inni), którzy w znaczący sposób przyczynili się do rozwoju słowackiej kultury narodowej.

Starý Kláštor Minoritov z Kostolem Panny Márie Kráľovnej anjelov i sv. Ladislava (Stary kościół i klasztor minorytów) – Kláštorská 38-39

Starý Kláštor założył zakon Braci Mniejszych Konwentualnych, zwanych na Słowacji minorytami. Nie wiadomo, kiedy dokładnie dotarli oni do Levočy. Prawdopodobnie zakonnicy osiedlili się w pobliżu zachodnich murów obronnych i Polskiej bramy, kilkadziesiąt lat po założeniu miasta.

XIII-wieczny klasztor składał się z budynku mieszkalnego z dormitorium i refektarzem oraz przyklasztornej świątyni. Na początku XIV wieku rozbudowano go do obecnych rozmiarów, a także wzniesiono kostol Panny Márie Kráľovnej anjelov i sv. Ladislava.

W okresie reformacji mieszkańcy Levočy przeszli na protestantyzm, a klasztor wraz z kościołem zaczęła użytkować lokalna wspólnota ewangelicka. Kompleks ponownie stał się katolicki dopiero pod koniec XVII wieku. W latach 1935-1949 zaadaptowano klasztor dla potrzeb nowopowstałego małego seminarium duchownego. Następnie mieścił się w nim m.in. internat Szkoły Pedagogicznej oraz oddział Gymnázium sv. Františka Assiského.

Obecnie Starý Kláštor Minoritov uznaje się za jeden z najlepiej zachowanych gotyckich obiektów klasztornych na Słowacji. Dla zwiedzających udostępniono Kostol Panny Márie Kráľovnej anjelov oraz dawne krużganki, w których wystawiono przedmioty podarowane Spišskej diecezji przez trzech ostatnich papieży (Jana Pawła II, Benedykta XVI i Franciszka). Obecnie trwają prace nad udostępnieniem kolejnych klasztornych pomieszczeń. Krużganki można zwiedzać samodzielnie, natomiast wejście do kościoła odbywa się z przewodnikiem.

Filia Slovenskéh národného muzeum otwarta jest od poniedziałku do piątku (9:00-17:00), w soboty (9:00-19:00) oraz niedziele (13:00-17:00).

Wnętrze kostola Panny Márie Kráľovnej anjelov i sv. Ladislava (kościół pw. Panny Marii Królowej Aniołów i św. Władysława) to połączenie dwóch stylów: gotyckiego oraz barokowego. W wyposażeniu świątyni dominuje kolor czarny, dlatego kościół przez miejscowych bywa nazywany Czarnym. Na północnej ścianie świątyni zachowało się pochodzące z 1390 roku malowidło Siedem uczynków miłosierdzia. Kolejne dwa średniowieczne malowidła: Życie i zaśnięcie Marii Panny oraz Ukrzyżowanie Jezusa znajdują się w obrębie zakrystii.

Mestské opevnenie (Mury miejskie)

Stan, w jakim zachowały się mury miejskie, oraz ich długość (około 2 km) sprawia, że są one uznawane za jedne z najokazalszych tego typu fortyfikacji na Słowacji i w Europie. Pochodzące z przełomu XIII i XIV wieku mury miejskie posiadały 6 baszt oraz 3 bramy wjazdowe (2 z nich – Košická i Menhradská wciąż pozostają w użytku). W północno-zachodniej części murów znajdziemy najlepiej zachowaną basztę – Pracháreň (baszta Prochowa). W ostatnich latach baszta została poddana częściowej rekonstrukcji, a w jej wnętrzach znajduje się hotel butikowy Pracháreň.

Spacer wzdłuż murów miejskich radzimy zacząć od znajdującej się przy starym kościele minorytów Poľskej braný (Bramy Polskiej). Następnie należy skierować swoje kroki na północy-zachód, gdzie znajduje się Pracháreň (Baszta Prochowa).

Wzdłuż północnej części murów biegnie ulica Baštová (Basztowa), którą w bardzo prosty i szybki sposób dostaniemy się w okolice Košickej braný (Bramy Koszyckiej) oraz Nového kostola minoritov. Ostatni etap spaceru biegnie wzdłuż wschodniej części murów miejskich, a naszym przystankiem końcowym będzie Menhardská brána (Brama Menhardska).

Nový kostol a kláštor minoritov (Nowy kościół Minorytów) – Košická 2

Tuż obok Košickej braný znajduje się wybudowany w latach 1751-1765 klasztorny kompleks z kostolem Svätého Ducha (kościołem pw. św. Ducha).

Warto zajrzeć do wnętrza kościoła, aby zobaczyć zdobiące sklepienia osiemnastowieczne freski oraz liczne barokowe ołtarze.

Bibliografia:

• Kucharík J., Spiš – turistický sprievodca, wyd. 1, Bratislava, Dajama, 2018
• http://ik.levoca.eu/

Zamieszczone w artykule zdjęcia oraz materiały zostały zebrane w czerwcu 2022, lipcu 2023, sierpniu 2015, 2019 i 2020 oraz styczniu 2024.