Kláštorné múzeum Červený Kláštor (Muzeum Klasztorne w Czerwonym Klasztorze)

Położenie

Červený kláštor położony jest w dolinie św. Antoniego, na pograniczu dwóch pasm górskich: Pienin i Magury Spišskej, na prawym brzegu Dunajca. Muzeum oddalone jest ok. 700 m od Sromowców Niżnych; 1,5 km od przystani flisackich Červený Kláštor, 6 km od przejścia granicznego Lysá nad Dunajcom, 8 km od Zamku w Niedzicy oraz 22 km od Ľubovnanského hradu.

Dojazd i parking

Do Červeného kláštoru prowadzi droga wojewódzka 534, łącząca Hniezdne z przejściem granicznym Lysá nad Dunajcom. Płatny parking oddalony jest około 300 metrów na południe od muzeum i znajduje się bezpośrednio przy drodze 534. Dojście do muzeum prowadzi poboczem. Parking znajdujący się na pierwszym dziedzińcu przeznaczony jest wyłącznie dla gości hotelowych. Alternatywą jest parking przy Pltnickej Kolibie (Červený Kláštor 144).

Do Červeného kláštoru możemy przejść ze Sromowców Niżnych przez przerzuconą nad Dunajcem kładkę pieszo-rowerową (ok. 10 – 15 minut spacerem). W pobliżu muzeum przebiega szlak rowerowy Velo Dunajec (odcinek Niedzica – Szczawnica), Náučný chodník (Ścieżka edukacyjna) Prielom Dunajca oraz niebieski i czerwony szlak pieszy.

Początki klasztoru (XIV – XVI wiek)

Rywalizacja pomiędzy kandydatami do korony węgierskiej (Václava III i Karola I Róberta Andegaweńskiego) poróżniła dwa wpływowe spiskie rody – Györgów i Berzeviciovcov. Jedni opowiedzieli się po stronie Andegawena, drudzy zaś poparli Przemyślida. Warto wspomnieć, że obu kandydatów koronowano w 1301 i 1308 roku na kolejnych królów Węgier. Konflikt drastycznie się zaostrzył po zleceniu zabójstwa Friedricha Györgeya przez Kokoša Berzeviciovca.

W 1307 roku sąd w Levočy uznał Kokoša winnym zarzuconych mu czynów i zobowiązał go do m.in. do zapłaty grzywny, odbycia czterech pielgrzymek, opłacenia 4000 mszy za duszę zamordowanego oraz ufundowania 6 klasztorów, w tym Červeného klaštoru. W 1319 roku skazany podarował kartuzom z kláštora na Skale (Kláštorisko w Slovenským raju) jedną ze swoich wsi – Lechnice wraz z przyległościami. Po uzyskaniu zgody od Spišskej Kapituly i Karola I Roberta rozpoczęto budowę klasztoru w jednym z najpiękniejszych zakątków Zamaguria i Pienin.

Już w pierwszej połowie XIV wieku wokół obwodu dziedzińca wewnętrznego wybudowano oddzielne pustelnie, tzw. eremy. Każda z nich posiadała oddzielny ogródek o powierzchni ok. 80 m2. W latach 60. XIV wieku rozpoczęto budowę najważniejszego budynku – kościoła, a jego patronem został święty będący wzorem kontemplacji, czyli św. Antoni Pustelnik. Zgodnie z kartuzjańskimi zasadami, budowla nie powinna posiadać wieży ani naw bocznych. Kościół połączono z pustelniami mnichów za pomocą krużganków.

Z okresu XV i XVI-wiecznej przebudowy pochodzą m.in. północny dziedziniec wejściowy, budynki gospodarcze (stodoły, spichrze oraz młyn) oraz szpital.

Z upływem czasu Červený kláštor stał się ważnym ośrodkiem kościelnym polsko-węgierskiego pogranicza, a w połowie XIV wieku uniezależnił się od macierzystego klasztoru. W tym samym wieku otrzymał liczne prawa i przywileje, m.in. warzenia piwa, rybołówstwa na Dunajcu czy wybudowania młyna. Pod koniec XV wieku nabył nawet 10 tokajskich winnic.

Kartuzi (Ordo Cartusiensis)

Kartuzi to katolicki zakon kontemplacyjny założony pod koniec XI wieku przez św. Brunona z Kolonii, o bardzo surowej regule, która od ponad tysiąclecia pozostaje niezmienna. Od wieków mnichów obowiązują reguły m.in. milczenia, wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych (postu) oraz pozostawania w odosobnieniu. Współcześni mnisi nie używają internetu, telewizji ani telefonów komórkowych, a wiadomości ze świata zewnętrznego są im przekazywane przez przeora.

Jego nazwa wywodzi się od klasztoru macierzystego La Grande Chartreuse (Saint-Pierre-de-Chartreuse k. Grenoble, Francja). Wielka Kartuzja stanowiła wzór dla nowopowstających zespołów klasztornych, również dla Červeného kláštoru.

Kartuscy mnisi uważani byli za najlepiej wykształconych zakonników, ponieważ nieustanny rozwój duchowy i intelektualny był wpisany w ich regułę zakonną. Kartuzje słynęły z bogato wyposażonych bibliotek, a głównym zajęciem średniowiecznych mnichów było studiowanie i przepisywanie ksiąg.

W chwili wstąpienia do klasztoru kandydat musiał zdecydować się na życie ojca lub brata. Ojcowie żyli w claustrum, czyli w części klasztoru objętej najściślejszą klauzurą. Wszystkie pustelnie (eremy) połączone były tzw. wielkim krużgankiem, posiadały ogródek oraz składały się z kilku niewielkich pomieszczeń, m.in. warsztatu, sypialni (cubiculum).

Bracia również prowadzili życie eremickie, ale było one w mniejszym stopniu związane z celą. Ich zadaniem było wspieranie klasztornej wspólnoty przez różne prace fizyczne np. w kuchni, ogrodzie.
Habit kartuza składa się z białej tuniki przepasanej skórzanym pasem oraz z długiego, białego szkaplerza z kapturem (kukulla). Szkaplerz posiada łączenia po bokach, które stanowią znak ślubów zakonnych.

Obecnie na świecie funkcjonują 24 kartuzje (19 męskich i 5 żeńskich), w których przebywa około 350 mnichów i 60 mniszek. Większość z nich znajduje się w Europie (Francja, Hiszpania, Włochy, Niemcy, Anglia, Szwajcaria, Słowenia), a pozostałe mieszczą się w Ameryce Południowej (Argentyna i Brazylia), Ameryce Północnej (USA) oraz Azji (Korea Południowa).

Okres przejściowy (XVI – XVIII wiek)

Oba spiskie klasztory ucierpiały na skutek najazdów husyckich, postępującej reformacji oraz konfliktów wewnątrz kraju. Mnisi stopniowo zaczęli opuszczać klasztor. W 1563 r. – wraz ze śmiercią ostatniego przeora, klasztor uległ kasacji i stracił swoje religijne znaczenie.

Od 1569 roku majątek przeszedł w ręce węgierskich rodzin świeckich: Magóczi, Tököli, Horváth, a następnie Rákoczy. Pod koniec XVII wieku klasztor sprzedano nitrzańskiemu biskupowi Ladislavovi Maťašovskiemu, który zapisał go w testamencie zakonowi kamedułów.

Przybycie Kamedułów i renesans klasztoru (XVIII wiek)

Po przybyciu kamedułów do Zamaguria mnisi skupili się na odbudowie zespołu klasztornego według własnych potrzeb. Część budynków przebudowano w stylu barokowym, dzięki czemu klasztor uzyskał wizerunek, który możemy podziwiać do dziś. Kościół zyskał barokowe wyposażenie (ołtarz główny, bogate polichromie i dekoracje stiukowe) oraz wieżę kościelną (która był sprzeczna z kartuzjańską tradycją). Odbudowano również pustelnię oraz ponownie założono ogródki. W połowie XVIII wieku wzniesiono gospodarczy dziedziniec oraz odrestaurowano skrzydło wejściowe. Dla pielgrzymów wzniesiono kamienną kaplicę (obecnie są to ruiny).

Zakonnicy uprawiali zboża i rośliny strączkowe, łowili ryby, hodowali bydło. Dzięki temu pozostawali samowystarczalni, a także pomagali miejscowej ludności.

W XVIII wieku w Červeným kláštorze powstał najstarszy słowacki przekład Pisma Świętego – Kamaldulská Biblia. Podstawą tłumaczenia była łacińska Wulgata (pochodzący z przełomu IV i V wieku przekład Biblii z greki i hebrajskiego na łacinę). Obecnie oryginał znajduje się w zbiorach Archidiecezji Trnavskej.

Kameduli

Zakon kamedułów (Kongregacja Kamedulskiego Zakonu św. Benedykta) założył na przełomie X i XI wieku w Toskanii św. Romuald z Rawenny. Pod koniec tego samego wieku, dzięki decyzji papieża Aleksandra II, zgromadzenie zaczęło funkcjonować jako samodzielny zakon. Pomimo wyodrębnienia z benedyktynów, kameduli pozostali wierni regule benedyktyńskiej, a nawet ją zaostrzyli. Podobnie jak kartuzi, jest to zakon kontemplacyjny. Kameduli ofiarowywali swoje życie Bogu poprzez modlitwę, studiowanie Biblii, prace oraz umartwianie się i samotność (reguła błogosławionego Rudolfa). Zakon swoją nazwę wziął od włoskiego klasztoru (eremu) Camaldoli.

Spiski klasztor zamieszkiwali mnisi należący do Kongregacji Eremitów Kamedułów z Monte Corona (Góry Koronnej). Była to druga kongregacja kamedulska, założona w XVI wieku przez zakonnika z Camaldoli – Pawła Giustiniani. Reguła Życia Pustelniczego błogosławionego Pawła duży nacisk kładła na ciszę, samotność i zagłębianie się w kontemplacji (Żyć sam na sam z Bogiem i żyć dla Boga samego).

Jędrzej Kitowicz tak opisywał ubiór i wygląd XVIII wiecznych kamedułów: Habit ich: suknia długa, na tej szkaplerz równy z nią, pasem sukiennym wąskim przypasany. Przy sukni kaptur przyszyty. Płaszcz spinający się pod szyją na guzik kościany, okrywający plecy i ramiona. Bez którego płaszcza z celi, czyli chatki swojej, nie wychodzi nigdy żaden kameduła, nawet jeden do drugiego. (…) brody noszą zapuszczone, głowy całe golą, zostawiając tylko wąziuchną jak sznurek dokoła koronę. Przez barwę habitów zakonnicy oraz ich klasztory często były nazywane Bielanami.

Tak jak kartuzi, kamedulscy mnisi zachowywali wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych i zazwyczaj spożywali posiłki oddzielnie. Jedynie dwanaście razy do roku gromadzili się w refektarzu na wspólnych posiłkach. Ponadto zakonników obowiązywała asceza, milczenie oraz brak kontaktu ze światem zewnętrznym.

Obecnie Kongregacja Kamedulska Zakonu św. Benedykta liczy obecnie 12 klasztorów (Włochy, USA, Indie, Brazylia i Afryka). Natomiast Kongregacja Eremitów Kamedułów z Monte Corona liczy 9 eremów (Włochy, Polska, Hiszpania, USA, Kolumbia i Wenezuela).

Brat Cyprian (1724 -1775)

Jednym z najsłynniejszych mieszkańców Červeného kláštoru był Franz Ignatz Jäschke, znany bardziej jako brat Cyprian. W klasztorze pełnił funkcje aptekarza, cyrulika i botanika. Trudnił się również alchemią. Podczas swoich górskich wypraw (głównie Javorová dolina i Čierna Javorová dolina w Wysokich oraz Belianskych Tatrach) zgromadził bogatą kolekcję tatrzańskich i pienińskich roślin leczniczych, które opisał w swoim zielniku. Rekonstrukcję tego zielnika można zobaczyć na jednej z ekspozycji.

Według legendy skonstruował on skrzydła, pozwalające mu wzbijać się w powietrze. Dzięki nim sfrunął z wierzchołka Trzech Koron. Jedni twierdzą, że doleciał tylko do klasztoru, drudzy zaś mówią, że dzięki sprzyjającym wiatrom dotarł aż nad Morskie Oko. Ten wyczyn nie spodobał się jednemu z aniołów, który za karę raził go piorunem. Wówczas zakonnik miał spaść na jedną z turni, nazwaną na pamiątkę tego wydarzenia Mnichem. Próżno szukać w kamedulskich kronikach jakichkolwiek wzmianek potwierdzających te wydarzenia.

Brat Cyprian stał się bohaterem kilku powieści – Zapomniany lotnik (Jan Wiktor, 1937) czy Skrzydlaty Mnich oraz słowacko-polskiej produkcji filmowej (zrealizowanej w Červeným Kláštorze) pt. Legenda o Lietajúcom Cypriánovi (Latający mnich i tajemnica Da Vinci).

Zwiedzanie

Muzeum Červený Kláštor jest otwarte przez cały rok, siedem dni w tygodniu. Godziny otwarcia znajdziecie na oficjalnej stronie muzeum.

Dla odwiedzających udostępniono wszystkie klasztorne dziedzińce, kostol sv. Antona, dawną celę przeora (obecnie mieści się w niej wystawa archeologiczna) oraz Mníšsky domček, czyli pustelnie kamedulskiego mnicha. Pustelnia składa się z czterech pomieszczeń (pokoi do odpoczynku i modlitwy – dormitorium i oratorium, laboratorium z ekspozycją apteczną, drewutni) oraz niewielkiego korytarza.

Zwiedzający mogą również zobaczyć dawną salę kapitularną (na jej ścianach zachowały się oryginalne freski), ruiny eremów oraz zrekonstruowane ogródki zielarskie.

Od końca kwietnia 2024 roku dostępna jest nowa wystawa Dejiny Červeného Kláštora (Historia Czerwonego Klasztoru i Słowackich zakonów kontemplacyjnych). Wystawę mieszczącą się m.in. w pomieszczeniach dawnej kuchni (budynek G) uzupełniono nowymi eksponatami oraz nowoczesnymi i interaktywnymi elementami. Ponadto, dla zwiedzających otwarły się drzwi klasztornego browaru oraz dawnej szkoły klasztornej, w której przed wiekami przygotowywali się nowicjusze przed wstąpieniem do zakonu. Dla rodzin z dziećmi zaplanowano warsztaty z zielarstwa i wytwarzania leczniczych produktów.

Ofertę muzeum uzupełnią pobyty „Cyfrowy detoks”. W czasie turnusów odwiedzjący zaznają stylu życia mnichów oraz będą mogli uczestniczyć w klasztornych aktywnościach. Dla gości przygotowano pokoje, które urządzono na wzór XVII-wiecznych klasztornych cel.

Tuż przy bramie wejściowej mieści się Bufet Cyprian (oferujący głównie zimne napoje oraz przekąski). Natomiast w miejscu dawnej, przyklasztornej karczmy znajdziemy Krčme Pod lipami.

W kasie biletowej oprócz wejściówek możemy również nabyć ręcznie robione pamiątki oraz ziołowe mieszanki, tworzone na bazie roślin uprawianych w klasztornych ogrodach.

Nasza opinia

Odwiedziny w klasztorze polecamy wszystkim odwiedzającym północny Spiš, Pieniny i Pieniński Park Narodowy oraz uczestnikom spływów Dunajcem, a także miłośnikom historii i… ziołolecznictwa.

My odwiedziliśmy klasztor w czerwcu 2022 roku. Na zwiedzanie wybraliśmy się w środku tygodnia, chwilę po otwarciu muzeum. Przez dobre kilkadziesiąt minut byliśmy jedynymi zwiedzającymi, dzięki czemu mogliśmy dobrze poczuć klimat tego miejsca. Od początku towarzyszyły nam śpiewy mnichów (pierwsza ekspozycja i wnętrze kościoła), które dodatkowo potęgowały to wrażenie.

Obecnie muzeum przygotowuje jedną z sal dawnego instytutu teologicznego na potrzeby Szkoły Klasztornej. Dzięki niej dzieci będą mogły przenieść się o kilka wieków wstecz i zapoznać się z metodami nauczania dawnych kamedulskich nauczycieli. Ponadto, planowane jest uruchomienie warsztatów z wytwarzania produktów z ziół leczniczych, ponowne uruchomienie manufaktury i apteki Cypriana oraz klasztornego browaru i destylarni.

Bibliografia

• www.muzeumcervenyklastor.sk
• www.encyklopedia.pwn.pl
• www.zyciezakonne.pl
• Kucharík J., Spiš – turistický sprievodca, wyd. 1, Bratislava, Dajama, 2018
• Kitowicz. J., Opis obyczajów za panowania Augusta III, (fragment tomu O stanie duchownym).

Zamieszczone w artykule zdjęcia oraz materiały zostały zebrane w czerwcu 2022 roku.