Dobrý deň Šariš!

Położenie geograficzne

Region Šariš (Szarysz) położony jest w północno wschodniej Słowacji, na obszarze czterech okresov (powiatów): Sabinov, Bardejov, Prešov i Svidnik. Zajmuje centralną część Prešovského kraja (województwa Preszowskiego). Od północy graniczy z Polską (powiatem nowosądeckim, gorlickim, jasielskim i krośnieńskim), od wschodu z Zemplinem, od południa z Abovem, od zachodu ze Spišem.

Dojazd

Przez Šariš przebiega pięć dróg krajowych: 18 (Žilina – Prešov – Michalovce), 68 (Mníšek nad Popradom – Prešov.), 21 (Prešov – Svidník – Vyšný Komárnik), 20 (Košice – Prešov) i 77 (Spišská Belá – Bardejov – Svidník) oraz autostrada D1 (Bratislava – Košice). Większość z nich krzyżuje się w pobliżu Prešova.

Ukształtowanie terenu

Šariš jest krainą wyżynną oraz górzystą. W jego granicach rozciągają się liczne pasma górskie: Šarišská vrchovina (Pogórze Szaryskie), Čergov (Góry Czerchowskie), Ondavská vrchovina (Pogórze Ondawskie), Branisko, Bachureň (Bachureń), Slanské vrchy (Góry Tokajsko-Slańskie) oraz fragmenty Nízkych Beskydov (Beskidu Niskiego) i Levočských vrchov (Gór Lewockich).

Najwyższym szczytem regionu jest mierząca 1289 m n.p.m. Čierna Hora. Przez jego obszar przepływają rzeki Topľa, Torysa i Ondawa należące do dorzecza Dunaju.

Historia

Najstarsze ślady osadnictwa na tych terenach pochodzą z paleolitu (dolina Torysy) oraz neolitu. Tereny Šariša zamieszkiwali przedstawiciele kultury bukowogórskiej i pilinskej, Celtowie oraz Słowianie. Ponadto, rozwijało się tu osadnictwo w okresie wielkomorawskim (m.in. Veľký Šariš, Kapušany, Prešov). Na przełomie XIV i XV wieku rozpoczęła się kolonizacja wołoska, podczas której napłynęła ludność pasterska Rusińskiego pochodzenia.

Od XI wieku do XII wieku Šariš znajdował się w granicach Polski. W pobliżu Prešova istniała polska warownia graniczna Castrum Salis (Soľný hrad, nie mylić ze Zbojníckym hradem). Zaraz po przejęciu regionu przez Węgrów należał on do komitatu Novum castrum.

Jednak już w XIII wieku (prawdopodobnie przed najazdami tatarskimi z 1241 roku) wyodrębniła się Šarišská župa (Komitat Sáros), a jako jej centrum administracyjne wybrano Šarišský hrad (Zamek Szaryski). W 1647 roku tą funkcję przejął Prešov.

W XVI wieku, wzdłuż znaczących szlaków handlowych rozwinęły się trzy miasta królewskie: Prešov, Bardejov oraz Sabinov. Jeszcze w tym samym wieku Šarišská župa znalazła się pod panowaniem Habsburgów. Po popisaniu w czerwcu 1920 roku Traktatu w Trianon (pomiędzy Węgrami i państwami Ententy) przypadła ona Czechosłowacji, a trzy lata później przestała istnieć jako jednostka administracyjna.

5 największych atrakcji regionu

Bardejov, Hervartov i Múzeum ľudovej architektury Bardejovské Kúpele

Naszą podróż po Šarišu rozpoczynamy od położonego na północy regionu Królewskiego miasta Bardejov (Bardejów). W średniowieczu stanowił on bardzo ważny ośrodek handlowy, dlatego w XV wieku przystąpił do tzw. Pentaolitany (węgierskiego związku wolnych miast królewskich).

Wśród jego najważniejszych zabytków można wyróżnić: XIV-wieczną Bazilike sv. Egídia (Bazylika św. Idziego), mestską radnice (renesansowy Ratusz miejski), 45 domów mieszczańskich oraz mury obronne z XIV–XVI wieku wraz z licznymi basztami i bastionami. Większość z nich skupiona jest wokół Radničného námestie (Głównego Rynku). W 1950 roku Bardejov został uznany za miejski rezerwat zabytków, a 50 lat później wpisano go na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Około 7 kilometrów na południowy-zachód od centrum Bardejova mieści się drewniany kostol sv. Františka z Assisi. Świątynie wzniesiono na początku XVI wieku w stylu gotyckim. Jej ściany pokrywają geometryczne polichromie oraz malowidła przedstawiające m.in. Adama i Ewę pod Drzewem Życia oraz św. Jerzego walczącego ze smokiem (1665 rok). W 2008 roku kościół wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

W uzdrowisku Bardejovské Kúpele – oprócz obiektów sanatoryjnych i pijalni wód, znajduje Múzeum ľudovej architektury. Najstarszy słowacki skansen składa się z ponad 30 obiektów tradycyjnej architektury drewnianej pochodzących z terenów północno-wschodniego Zemplina oraz górnego Šariša. W skansenie zaprezentowano cztery typy zabudowań oraz dwie drewniane cerkwie.

Lačnovský kanon i náučný chodník Kamenná Baba – Lačnov

Lačnovský kanion to malowniczy wąwóz położony w pobliżu wsi Lipovce, na pograniczu dwóch pasm górskich: Branisko i Bachureň, około 6 km na północ od autostrady D1 i wsi Široké. Wyżłobiony przez Lačnovský potok wąwóz przynależy do obszaru chronionego Kamenná baba (národná prírodná rezervácia Kamenná baba).

Przez mierzący ponad 2 km długości kanion przebiega ścieżka dydaktyczna. Jej punktami początkowymi są osady Lipovce i Lačnov. Miejscami ścieżka wyposażona jest w metalowe stopnie, drabinki, kładki i łańcuchy, dlatego przez niektórych nazywana jest “Małym Słowackim Rajem”.

W obrębie kanionu znajdują się liczne formacje skalne: Mojžišov stĺp (Kolumna Mojżesza), skalna brama Vrátnica i Kamenná baba (przypominający swoim wyglądem kobietę trzymającą dziecko) oraz wodospady (ich wielkość zależy od aktualnego poziomu wód oraz opadów).

Na jednym z cyplów (618 m n.p.m.) wznoszą się ruiny wczesnogotyckiego Lipovského hradu (nie mylić z Liptovským hradem). Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1262 roku. Zamek został zniszczony pod koniec XVI wieku, podczas wojen kuruckich. Do naszych czasów zachowały się jedynie pozostałości wieży, murów obronnych oraz budynku mieszkalnego. W ostatnich latach na zamku prowadzono prace rekonstruktorskie. Teren zamku jest ogólnodostępny.

W pobliżu kanionu położona jest również jedyna udostępniona jaskinia w regionie, czyli jaskinia Zlá diera. Ponadto, w okolicy bije źródło Salvátor. Pozyskiwana z niego woda posiada największą zawartość magnezu ze wszystkich słowackich wód mineralnych. Jest to jedna z najstarszych butelkowanych wód mineralnych na Słowacji.

Prešov (Preszów)

Prešov (pol. Preszów, węg. Eperjes, łac. Fragopolis) – główny ośrodek administracyjny i kulturalny Prešovskeho kraju oraz regionu Šariš. Jest trzecim pod względem liczby ludności miastem na Słowacji, liczącym około 83 000 mieszkańców. Prešov leży u ujścia rzeki Sekčov do Torysy i otoczony jest przez Slanské vrchy oraz Šarišską vrchovine.

Historyczne centrum miasta (ul. Hlavná) swoim kształtem przypomina soczewkę i jest pełne zabytków pochodzących z różnych epok historycznych. Najstarszym z nich jest gotycka Konkatedrála sv. Mikuláša (Konkatedra św. Mikołaja) z 1347 roku. Naprzeciwko prezbiterium mieści się Rákócziho palác (Pałac Rakoczego). Fasadę renesansowego pałacu zwieńczono ażurowymi attykami balustradowymi oraz zdobnymi fryzami.

W obrębie starówki znajdują się liczne kościoły należące do różnych wyznań: Gréckokatolícka katedrála svätého Jána Krstiteľa (Grekokatolicka katedra św. Jana Chrzciciela, Hlavná 2871), Evanjelický a.v. chrám Svätej Trojice (Ewangelicki kościół Świętej Trójcy, Hlavná 2942/143) oraz Veľká ortodoxná synagóga (Synagoga ortodoksyjna, tzw. Wielka Synagoga, Okružná 11634).

Do innych ciekawych obiektów należą: Radnica (Ratusz, w jego podziemiach mieści się Múzeum vín), Evanjelické kolegium (Kolegium Ewangelickie), Caraffova väznica (Więzienie Caraffa), Floriánova i Gotická brana, Bosákov dom (róg ulic Levočskej i Hlavnej), Gréckokatolícky biskupský palác (Grekokatolicki pałac biskupi, Hlavná 1) oraz Palác baróna Wécseya (Hlavná 51).

Slovenské technické múzeum – Múzeum Solivar

Około 3 kilometrów na południowy wschód od centrum Prešova znajduje się dzielnica Solivar. To właśnie w jej obrębie znajdowała się polska twierdza Castrum Salis (Soľný hrad) oraz dawna kopalnia soli Solivar.

Początki wydobycia soli kamiennej sięgają końca XVI wieku. Dwa wieki później kopalnię zatopiono, ale wciąż produkowano sól poprzez odparowywanie wydobywanej solanki.

W kwietniu 1963 roku dawne zabudowania Solivaru wpisano na słowacką listę Národných kultúrnych pamiatok (Narodowych zabytków kultury). W jej skład wchodzi 17 zbytków techniki m.in. Gápeľ i Šachta Leopold (szyb Leopold), Četerna – Zásobníky soľany (zbiorniki solanki), Varňa František (warzelnia soli Franciszek) oraz Sklad soli.

Wspomnianymi powyżej obiektami opiekuje się Slovenské technické múzeum. Cztery z nich można zwiedzać podczas półtoragodzinnej wycieczki z przewodnikiem. Jej puntem początkowym i końcowym jest Sklad soli (Námestie osloboditeľov 4).

Slovenské opálové bane

Slovenské opálové bane (Słowackie kopalnie opali) położone są w północnej części Slanských vrchov, pomiędzy osadami Zlatá Baňa i Červenica, około 20 km od Prešova i 25 km od Košic (Koszyc).

Początki wydobycia opali prawdopodobnie sięgają pierwszych wieków przez naszą erą, jednak wydobycie głębiowe rozpoczęto około XI wieku. Slovenské opálové bane są najstarszymi kopalniami opali na świecie. Potwierdza to dokument Germmarum et lapidum autorstwa Anselmusa de Boodt’a z 1609 roku. Do XIX wieku, czyli do momentu odkrycia złóż w Meksyku i Australii były jedyną tego typu kopalnią na świecie. W kopalniach wydobywano trzy rodzaje opali: mleczny, ognisty oraz zwyczajny.

Kopalnie są otwarte przez cały rok, we wszystkie dni tygodnia. Dla turystów przygotowano dwie trasy zwiedzania: turystyczną (ok. 1 godziny) i adrenalinową (ok. 4 godzin), a także poszukiwanie opali (atrakcja głownie dla rodzin z dziećmi).

Bilety można zarezerwować on-line na stronie kopalni. Zwiedzanie odbywa się w języku słowackim. Dla zagranicznych gości przygotowano audio przewodniki w kilku wersjach językowych m.in. w języku polskim. Temperatura wewnątrz kopalni oscyluje w graniach 8°C, dlatego przed rozpoczęciem zwiedzania warto zaopatrzyć się w ciepłą odzież oraz sportowe buty.

W pobliżu kopalni przebiega náučný chodník Opálové bane. Ścieżka edukacyjna mierzy ok. 2 km długości i posiada 14 przystanków dydaktycznych, zlokalizowanych przy dawnych szybach i sztolniach.

Inne ciekawe miejsca

Do największych atrakcji turystycznych zaliczają się królewskie miasta: Bardejov (wpisany na listę światowego Dziedzictwa UNESCO), Sabinov oraz Prešov. Ponadto, znajdziemy tu zamki m.in. Šariš, Zborov czy Kapušiansky hrad, pochodzące głównie z czasów panowania węgierskiego. Niestety, większość z nich znajduje się w ruinie.

W Svidníku, Bardejove i Raslavicach odbywają się festiwale kultury Rusińskiej. Z kulturą i Rusińskim folklorem można zapoznać się w jednym z dwóch skansenów: Bardejovské Kúpele i Svidnik.

Z kolei na północy regionu znajdują się drewniane kościoły greckokatolickie (Bodružal, Nižný Komárnik, Ladomirová) oraz Údolie smrti (Dolina śmierci) – na tym terenie w październiku 1944 roku miały miejsce walki w ramach operacji Karpatsko-duklianskej (jej celem było wyzwolenie Czechosłowacji).

Już wkrótce powstaną osobne artykuły pt. Slovenské opálové bane (Słowackie kopalnie opali), Slovenské technické múzeum – Múzeum Solivar (Słowackie Muzeum techniki – Muzeum Solivar) oraz Prešov (Preszów). Zapraszamy!

Bibliografia

• Dvořáková V., Svetové kultúrne dedičstvo UNESCO, Bratislava, DAJAMA, 2009, Kultúrne Krásy Slovenska, 978-80-89226-76-4,
• Dudáš M., Gojdič I., Šukajlová M., Drevené kostoly, Bratislava, DAJAMA, 2007, Kultúrne Krásy Slovenska, 978-80-8922-614-6,
• D. Kollár i V. Dvořáková, Najkrajšie mestá, Bratislava, DAJAMA, 2007, Kultúrne Krásy Slovenska, 978-80-89226-26-9,
• I. Zuskinová, Skanzeny, wyd.1, Bratislava, DAJAMA, 2008, Kultúrne Krásy Slovenska, 978-80-89226-58-0
• Náučné chodníky na Slovensku
• Region Šariš

Zamieszczone w artykule zdjęcia oraz materiały zostały zebrane w sierpniu 2019 i 2024 roku oraz lipcu 2023 roku.