Ľubovniansky hrad

Położenie

Ľubovniansky hrad (Zamek Lubowelski) położony jest w województwie Prešovským (okres Stará Ľubovňa), na lewym brzegu rzeki Poprad. Częściowo zrekonstruowane ruiny zamku wznoszą się u podnóża Ľubovnianskej vrchoviny (Pogórza Lubowelskiego), na mierzącym prawie 550 metrów wysokości wapiennym wzgórzu. Hrad Ľubovňa dominuje nad miasteczkiem Stará Ľubovňa oraz zachodnią częścią Ľubovnianskej kotliny i jest widoczny z przebiegających przez miasteczko dróg nr 68, 77 i 543.

Dojazd, parking i dojście

W pobliżu zamku przebiegają dwie drogi krajowe: 77 łącząca Bardejov z Popradem i biegnąca z Preszowa w kierunku przejścia granicznego w Piwnicznej Zdroju droga nr 68. Ponadto, w oddalonym o 4,5 km miasteczku Hniezdne rozpoczyna się droga wojewódzka nr 543 (biegnąca przez Červený Kláštor do przejścia granicznego Niedzica – Lysá nad Dunajcom).

Aby dostać się do zamku musimy skręcić z drogi krajowej 68 w ulicę Zámocką, która zaprowadzi nas prosto do zamku. Po około 5 minutach jazdy docieramy do dwóch płatnych parkingów: Parkovisko pri Hrade ( ok. 4 euro/ 1 dzień) lub parkovisko Stredoveký vojenský tábor. Po zaparkowaniu samochodu naszą wycieczkę będziemy kontynuowali na piechotę.

Podejście asfaltowym chodnikiem na zamek zajmie nam około 10 minut. Do wnętrza zamku dostaniemy się przez XVIII wieczny Vysoký barokový bastión. Po prawej stronie, tuż za żelaznymi wrotami znajduje się kasa biletowa.

Uwaga! W sezonie letnim bilety można kupić tylko w kasie znajdującej się w skansenie.

Zwiedzanie

Zamek można zwiedzać od kwietnia do października w towarzystwie przewodnika lub samodzielnie – korzystając z materiałów dostępnych w 9 wersjach językowych, w tym języku polskim. Informację dotyczące godzin otwarcia oraz aktualny cennik znajdziecie na oficjalnej stronie zamku: hradlubovna.sk. Zwiedzanie kompleksu zamkowego zajmie nam około 2 godzin. Dużym udogodnieniem jest możliwość zakupu biletu umożliwiającego wejście zarówno do zamku, jak i pobliskiego skansenu.

Historia

Początki zamku (XIII i XIV wiek)

Głównym zdaniem powstałej na przełomie XIII i XIV wieku Ľubovanského hradu była ochrona polsko-węgierskiego pogranicza oraz przebiegających w pobliżu szlaków handlowych. Budowę wznoszącej się na wapiennej skale twierdzy zlecił prawdopodobnie wywodzący się z dynastii Arpadów, węgierski król Ondrej III (Andrzej III). W niektórych źródłach natkniemy się na informacje, że zamek powstał na polecenie polskiego księcia Bolesława Wstydliwego lub jego żony Kunegundy. Przez kilka lat kasztelanem królewskiego zamku był Omodej Aba – węgierski oligarcha i władca wschodniej Słowacji. Po odebraniu królewskich stanowisk Omodej, a następnie jego synowie przystąpili do buntu przeciwko królowi Karolovi Robertovi. Wkrótce po przegranej bitwie pri Rozhanovciach wojska królewskie odzyskały zamek.

Spišský záloh (Zastaw Spiski)

W 1412 roku, podczas spotkania Zygmunta Luksemburczyka i Władysława Jagiełły doszło do zawarcia umowy zwanej Spišským zálohem (zastawem Spiskim). W zamian za udzielenie pożyczki w wysokości 37 tys. Kop groszy praskich (ok. 2 mln złotych), król polski otrzymał w zastaw miasto i zamek Stará Ľubovňa, Hniezdne, Podolínec i 13 innych miast spiskich (m.in. Poprad, Spišská Sobota, Spišské Vlachy, a także Spišské Podhradie). Tereny wchodzące w skład zastawu zostały przyłączone do Polski i pozostały pod jej panowaniem aż do 1769 roku. Na polecenie cesarza Józefa II Habsburga wojska austriackie zajęły tereny Spiszu i  Podhala, co poskutkowało przyłączeniem tych terenów do zarządzanych przez Habsburgów Węgier.

Renesansowa i barokowa przebudowa zamku (XIV – XVII wiek)

Na początku XIV wieku nastąpiła przebudowa zamku, podczas której zastąpiono drewnianą palisadę kamiennym murem, przeniesiono Vstupnou bránou (bramę wjzazdową) oraz wybudowano západný (zachodni) bastion. Po wybuchu pożaru w 1553 roku rozpoczęto odbudowę zamku. W północno – wschodniej części zamku wybudowano Renesančný palác (Pałac renesansowy), który zastąpił dawną kuchnie. W budynku mieściły się browar, piekarnia oraz magazyny, a także pokoje mieszkalne i sala reprezentacyjna. Dalsze prace doprowadziły do przebudowy renesansowej baszty zwanej Rondlem oraz postawienia Bonerovej brány, nowej bramy wjazdowej oraz wschodnich umocnień. Po kilku przebudowach zamek stał się ufortyfikowaną rezydencją. Ostania rozbudowa zamku miała miejsce w połowie XVII wieku. Z tego okresu pochodzi m.in. zamkowa kapliczka.

Właściciele zamku

Oprócz Władysława Jagiełły zamek odwiedzili również Jan Olbracht, Jan Kazimierz oraz Jan III Sobieski. Przez ponad 700 lat istnienia zamek wielokrotnie zmieniał swoich właścicieli. Twierdza była własnością m.in. rodziny Drugethovcov, Kmita (herbu Szreniawa), Raisz oraz polskiego rodu książęcego Lubomirskich. W 1825 roku zamek wszedł w posiadanie rodziny Zamoyskich i pozostał w ich rękach aż do jego przejęcia przez państwo Czechosłowackie w 1945 roku. Od 1966 roku na zamku trwają prace rekonstruktorskie i dzięki staraniom Andreja Čepiššáka twierdzę przekształcono na muzeum.

Co warto zobaczyć

Dolný hrad

Do dalszych części zamku dostaniemy się przez niewielką furtę znajdującą się w Bonerovej branie. Dawny wjazd został zamurowany i przemieniony w strzelnicę. W dolnej części bramy znajduje się wystawa poświęcona rozbudowie zamku, z kolei w pomieszczeniu znajdującym się na piętrze mieści się wystawa historyczna, przedstawiająca dzieje zastawu spiskiego oraz władców związanych z zamkiem .

We wnętrzach Barokového palácu (Pałacu barokowego) urządzono ekspozycję poświęconą ostatnim mieszkańcom pałacu – rodzinie Raisz. Dwupoziomowy pałac oraz jego wnętrza w ostanich latach zostały odnowione. Podczas zwiedzania pałacowych komnat odwiedzający mogą zobaczyć salonik myśliwski, pomieszcznia gospdarcze i kuchnię z epoki, a także kolekcję mebli.

Ochronę twierdzy od południowo – zachodniej strony zapewniał XVI-wieczny bastion. Na jego dwóch kondygnacjach mieściło się aż 16 strzelnic armatnich.

Stredné nadvorie

Kolejnym punktem na naszej trasie będzie wybudowana w 1647 roku barokowa kaplnka sv. Michala Archanjela (kapliczka św. Michała Archanioła). Z oryginalnego wyposażenia zachowała się chrzcielnica oraz 3 barokowe ołtarze. W lecie, przed renesansowym pałacem i kaplicą organizowane są pokazy ptaków drapieżnych.

W podziemiach kaplicy znajdziemy stałą ekspozycję upamiętniającą przechowywane na zamku w XVIII wieku polskie insygnia koronacyjne. Wewnątrz szklanej gabloty zaprezentowano rekonstrukcję korony Chrobrego, jabłka i berła królewskie oraz płaszcz koronacyjny, które posłużyły do koronacji ostatniego króla polski. Insygnia zostały wykonane w 2010 roku na podstawie szkiców Jana Wernera, opisu regaliów oraz ponad 20 królewskich portretów przez metalurga z Nowego Sącza.

Regalia królów polskich

Dwie pierwsze korony koronacyjne zaginęły bez śladu. Pierwsza z nich posłużyła w 1025 roku do koronacji pierwszego króla Polski – Bolesława chrobrego, a następnie jego syna Mieszka II Lamberta. Druga korona została wykonana wraz z berłem oraz mieczem pod koniec XI wieku i posłużyła przy koronacji Bolesława II Szczodrego, Przemysła II i Wacława II. Po zjednoczeniu Królestwa Polskiego, wykonano kolejny zestaw regaliów – Coronę Privilegiata, potocznie zwana Koroną Chrobrego, koronę królowych oraz parę bereł i jabłek królewskich. Od tej pory kolejni polscy królowie, aż do Stanisława Augusta Poniatowskiego używali przy koronacji korony Chrobrego. Wyjątek stanowiły koronacje Stefana Batorego, Zygmunta II Augusta, Stanisława Leszczyńskiego i Augusta III Sasa, które odbyły się przy użyciu prywatnych lub zastępczych insygniów. W obawie przed kradzieżą regalia były kilkukrotnie wywożone z kraju. Ukrywano je m.in. na Węgrzech, Morawach, a także dzisiejszej Słowacji. Podczas potopu szwedzkiego, w latach 1655- 1661, insygnia zostały ukryte przez Jerzego Lubomirskiego właśnie na Lubovnianskym hradzie.

Kilka miesięcy po ostatniej koronacji polskiego króla żołnierze pruscy zajęli zamek na Wawelu oraz skarbiec koronny. Na polecenie króla Fryderyka Wilhelma II włamano się do skarbca, a następnie skradziono i wywieziono do Berlina klejnoty koronne. W 1812 roku w Królewcu przeprowadzono komisyjne zniszczenie królewskich regaliów. Z pozyskanego złota i srebra wybito monety, a pozostałe kamienie szlachetne i perły sprzedano.

Horný hrad (górny zamek)

Na terenie górnego zamku znajduje się wieża oraz dobudowany do niej Gotický palác (Pałac gotycki). Obie budowle tworzą horný hrad i stanowią jego najstarszą część. W wybudowanej na przełomie XIII i XIV wieku wieży znajdowały się magazyny, prochownia, pomieszczenia strażnicze oraz więzienie. W 1768 roku, w wieży był przetrzymywany Móric Beňovský (Maurycy Beniowski) – polski podróżnik, uczestnik konfederacji barskiej oraz Król Madagaskaru.

Maurycy Beniowski (1746 – 1786)

Maurycy Beniowski przyszedł na świat prawdopodobnie na początku 1746 roku. Pierwsze lata swojego życia spędził w rodzinnym majątku znajdującym sie w miejscwosci Vrbové (koło Trnavy). Po opuszczeniu węgierskiego wojska, w 1767 roku przeprowadził się do Spišskej Soboty, gdzie poznał swoją żonę Anne Zuzanne Hönsch. Ślub pary odbył się roku później w nieistniejącym już ewangelickim zborze we wsi Wielkanoc niedaleko Krakowa. W tym samym roku Beniowski przystąpił do Konfederacji Barskiej skierowanej przeciwko królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu i popierającym go wojskom rosyjskim.

Za przystąpienie do Konfederacji został zesłany na Kamczatkę (lata 1769 – 1771). Wkrótce po dotarciu na miejsce zesłania, Beniowski zorganizował ucieczkę statkiem Święty Piotr i Paweł przez Japonię, Chiny, Makau oraz Mauritius. Beniwoski prawdopodbnie jako pierwszy Europejczyk przebył trasę z Kamczaki do Makau. Był również pierwszym Słowakiem, który odwiedził cztery kontynety. Po ponad rocznej podróży, 19 lipca 1772 roku Beniowski dotarł do Europy. Wkrótce po swoim powrocie został przyjęty w stopniu pułkownika do farncuskiej armii. Rząd królewski postanowił wykorzystać doświadczenie Beniowskiego i wysłać go w 1774 roku na Madagaskar, który miał stać się kolonią francuską. Już dwa lata później został obwołany przez tubylców królem wyspy. W tym samym roku powrócił do Europy by przedstawić swoje plany wykorzystania nowego lądu najpierw Angli, a nastepnie Austri. Maurcy prze cały czas myślał nad powrotem na Madagaskar. Swoją drugą i niestety ostatnią wyprawę zorganizował w 1785 roku.

Beniowski stał się bohaterem wielu utworów literackich (Juliusz Słowacki, Beniowski; Wacław Sieroszewski, Beniowski i Ocean), komiksów, sztuk teatralnych, oper (François-Adrien Boieldieu, Beniowski, czyli wygnańcy z Kamczatki) oraz filmów i seriali, w tym 13-odcinkowego serialu Vivát, Benyovszky!

Gotická veža

Na samym szczycie znajduje się punkt widokowy z którego roztacza się widok na tereny północnego Spišu oraz otaczające je pasma górskie – Spišská Magura, Ľubovnianska vrchovina i Levočské vrchy. Przy dobrej widoczności zobaczymy oddalone o około 40 km Vysoké i Belianske Tatry.

Nasza opinia

Wizytę na zamku Ľubovňa polecamy wszystkim miłośnikom historii oraz średniowiecznej architektury. Zamek niemal w całości udostępniono dla zwiedzających. Znaczna część zamkowych zabudowań (pałaców, fortyfikacji itp.) przetrwała w postaci dobrze zachowanych ruin, a w ostatnich latach kilka z nich (m.in. Barokový i renesančný palác, Baroková kaplnka) zrekonstruowano i zaadaptowano do celów muzealnych. Jednak, ze względu na wciąż prowadzone prace rekonstrukcyjne niektóre budowle mogą być czasowo wyłączone z użytkowania.

Spišską warownię warto odwiedzić przy okazji pobytu w Pieninach (Czorsztyn, Niedzica, Sromowce Szczawnica, Červený Kláštor), Beskidzie Sądeckim (Piwniczna – Zdrój, Ryto, Krynica – Zdrój) oraz Vysokych Tatrach. W pobliżu zamku położone są ruiny zamku Plaveč (13 km), destylarnia Nestville Park (5 km), drewniany kościółek Hraničné (7 km) oraz przystanie flisackie i Kláštorné muzeum – Červený Kláštor (23 km).

Bibliografia

• Kucharík J., Spiš – turistický sprievodca, wyd. 1, Bratislava, Dajama, 2018
• Pilich M., Pilich P., Wielcy polscy podróżnicy, którzy odkrywali świat, wyd. 1, Warszawa, Muza SA, 2016, ISBN 978-83-287-0303-2
• www.hradlubovna.sk

Zamieszczone w artykule zdjęcia oraz materiały zostały zebrane w sierpniu 2020 roku oraz czerwcu 2022 roku.