Słowacja – zabytki światowego dziedzictwa UNESCO

Lista światowego dziedzictwa UNESCO

Światową listę dziedzictwa kulturowego i naturalnego UNESCO tworzą obiekty o tzw. wyjątkowej powszechnej wartości. Obiekty te są wybierane na podstawie 10 określonych kryteriów przyrodniczych i kulturowych, a o ich wpisaniu decyduje spełnienie przynajmniej jednego z nich.

Decyzję o tym jakie obiekty uzupełnią listę podejmuje Komitet Światowego Dziedzictwa w trakcie corocznej sesji. Laureaci są wybierani spośród nominacji zgłaszanych przez poszczególne państwa strony konwencji.

Listę światowego dziedzictwa UNESCO ustanowiono 16 listopada 1972 roku, na mocy Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego. Do sierpnia 2023 roku Konwencję przyjęło lub ratyfikowało 195 państw. Za jej prowadzenie odpowiedzialny jest Komitet Światowego Dziedzictwa, złożony z 21 przedstawicieli państw stron Konwencji.

Lista obejmuje (stan na rok 2024) około 1200 obiektów w ponad 165 państwach, w tym 933 obiektów dziedzictwa kulturowego, 227 przyrodniczego i 39 mieszanych.

Lista światowego dziedzictwa UNESCO na Słowacji

Obecnie (stan na 2024 rok) na liście znajduje się 8 słowackich miejsc: sześć reprezentujących dziedzictwo kulturowe i dwa przyrodnicze.

Pierwsze słowackie obiekty dodano do Listy w 1993 roku. Wśród nich znalazły się: Vlkolínec, Banska Štiavnica oraz Spišský hrad i jego okoliczne zabytki (Žehra, Spišská Kapitula).

Ostatni obszar powiększono w 2009 roku o Levočę i związane z nią zabytki kultury. Najmłodszy wpis pochodzi z 2021 roku, kiedy to na listę wpisano Limes Romanus, czyli rzymskie zabytki położone nad środkowym Dunajem.

Obiekty Kulturowe

Banská Štiavnica (1993)

Banska Štiavnica (Bańska Szczawnica) to najstarsze miasto górnicze na Słowacji położone w samym sercu Štiavnických vrchov (Gór Szczawnickich). Początki działalności górniczej sięgają epoki brązu, ale samo miasto założono dopiero w XIII wieku. W lokalnych kopalniach wydobywano liczne rudy metali, w tym złoto i srebro, które uległy wyczerpaniu w XIX wieku.

Wśród najważniejszych atrakcji i zabytków miasta można wymienić: Štôlňe Bartolomej – Banské múzeum v prírode (Muzeum Górnictwa – Sztolnia Bartłomiej), Starý i Nový Zámok, Námestie svätej Trojice (Plac Świętej Trójcy) z kolumną morową, Štôlňa (Sztolnia) Glanzenberg oraz ekspozycje mineralogiczno-górnicze Berggericht i Kammerhof.

Spišský Hrad, Spišská Kapitula i Žehra (1993)

Nad wsią Spišské Podhradie (Spiskie Podgrodzie) wznosi się jeden z największych słowackich kompleksów zamkowych – Spišský hrad (Zamek Spiski). Jego powierzchnia wynosi 4,8 ha, co czyni go szóstym największym zamkiem Słowacji.

Spišský hrad składa się z trzech części: Dolného predhradia (Dolnego Podgrodzia), Stredného predhradia (Środkowego Podgrodzia) i Románskeho predhradia (Romańskiego Przedzamcza) oraz Horného hradu (Górnrgo Zamku). Do naszych czasów zachowały się budowle pochodzące z różnych okresów historycznych (od XII do XVIII wieku).

W pobliżu zamku znajdują się kolejne zabytki wpisane na Listę UNESCO – farský kostol sv. Ducha we wsi Žehra (Kościół św. Ducha) ze średniowiecznymi malowidłami oraz Spišská Kapitula (Spiska Kapituła) – miasteczko kościelne i siedziba spiskich biskupów wraz z późnoromańskim Katedrálnym chrámem sv. Martina (Katedrą św. Marcina).

O Kostolu Svätého Ducha, Spišskej Kapituli i innych zabytkach położonych na južným Spišu (Spiszu Południowy) przeczytacie w naszym artykule pt. Pięć miejsc, które trzeba odwiedzić – Južný Spiš (Spisz Południowy)

Vlkolínec – skansen architektury ludowej (1993)

Położona wśród szczytów Veľkej Fatry (Wielkiej Fatry) liptowska osada Vlkolínec przez wiele lat rozwijała się w izolacji, co pozwoliło zachować jej oryginalny charakter. Dzięki temu uznaje się ją za najlepiej zachowaną osadę tego typu w obrębie Łuku Karpackiego.

Początki Vlkolínca sięgają przełomu XIV i XV wieku, kiedy to mieszkańcy Bieleho Potoku założyli u podnóża góry Sidorovo osadę drwali i węglarzy. Wieś tworzy 45 drewnianych obiektów zrębowych (gospodarstw złożonych z chat oraz budynków gospodarczych) charakterystycznych dla środkowej Europy.

Bardejov (2000)

Wśród wzgórz Ondavskej vrchoviny (Pogórza Ondawskiego) położone jest dawne Królewskie miasto Bardejov (Bardejów). Dzięki przebiegającym w pobliżu szlakom handlowym łączącym Polskę z Węgrami miasto stało jednym z najważniejszych ośrodków handlowych średniowiecznej Europy.

Najważniejsze zabytki Bardejova – Bazilika sv. Egídia (Bazylika św. Idziego), mestská radnica (renesansowy Ratusz miejski) oraz 45 domów mieszczańskich, skupione są wokół Radničného námestie (Głównego Rynku). Mestską pamiatkovą rezervácie (Miejski rezerwat zabytków) otaczają mury obronne z XIV–XVI wieku wraz z licznymi basztami i bastionami. W pobliżu Kláštoru františkánov (Kościoła i klasztoru Franciszkanów) mieściła się niewielka dzielnica żydowska z zespołem budynków z XVIII wieku: Stara synagoga, szkoła oraz łaźnia.

Drewniane kościoły i cerkwie w Karpatach (2008)

Spośród pond 60 drewnianych obiektów sakralnych położonych w północnej i północno-wschodniej Słowacji wybrano 8 świątyń. Podczas wyboru kierowano się aspektami artystyczno-historycznymi oraz różnorodnością religijną.

W związku z tym wybrano po dwa kościoły rzymskokatolicki (Kostol sv. Františka z Assisi v Hervartove i Kostol Všetkých svätých v Tvrdošíne), trzy ewangelickie (Kostol Najsvätejšej Trojice v Kežmarku, Drevený artikulárny kostol v Leštinách i v Hronseku) oraz trzy greckokatolickie(Chrám sv. Mikuláša v Bodružali, Chrám sv. Michala archanjela v Ladomirovej, Chrám Prenesenia ostatkov sv. Mikuláša v Ruskej Bystrej).

Wybrane kościoły powstały pomiędzy XVI a XVIII wiekiem oraz reprezentują budowle barokowe z elementami budownictwa gotyckiego i renesansowego. Drewniane świątynie stanowią jeden z najlepszych przykładów europejskiej drewnianej architektury sakralnej. Ich wygląd, konstrukcja i dekoracje tworzone przez twórców ludowych opierały się na lokalnych tradycjach budowlanych.

Levoča (2009)

Levoča (Lewocza) położona jest u podnóża Levočských vrchov (Gór Lewockich). Po dziś dzień zachował się średniowieczny układ urbanistyczny – stare miasto otoczone murami. Jego centralną część stanowi Námestie Majstra Pavla (Plac Mistrza Pawła).

Jednym z najważniejszych zabytków miasta jest XIV-wieczny Chrám svätého Jakuba (Bazylika Świętego Jakuba). W jego wnętrzach skrywają się średniowieczne malowidła, ponad 18 ołtarzy szafowych oraz najwyższy gotycki ołtarz na świecie. Oltár svätého Jakuba (Ołtarz św. Jakuba Apostoła) mierzy ponad 18 wysokości i powstał w XIV wieku, w pracowni Majstra Pavla.

Warto również odwiedzić Thurzov dom (Dom rodziny Turzonów), Dom Majstra Pavla (Muzeum Dom mistrza Pawła z Lewoczy), Radnica (Ratusz Miejski) oraz Starý Kláštor Minoritov z Kostolem Panny Márie Kráľovnej anjelov i sv. Ladislava (Stary kościół i klasztor minorytów), a także przejść się wzdłuż jednych z najlepiej zachowanych murów obronnych na Słowacji.

Granice Imperium Rzymskiego – Limes naddunajski (2021)

Przed wiekami naddunajska Gerulata (część bratysławskiej dzielnicy Rusovce) i Celemantia (dzisiejsza Iža) były rzymskimi obozami wojskowymi. Założono je w II wieku n.e. jako część systemu obronnego północno-wschodniej granicy Cesarstwa Rzymskiego.

Obecnie ruiny Gerulaty znajdują się pod opieką Múzeum mesta Bratislavy (Muzeum Miejskiego Bratysławy). Do naszych czasów zachowały się pozostałości forum rzymskiego, fragmenty innych budowli i nagrobków oraz przedmioty z brązu, żelaza, ceramiki i kamienia.

Obiekty Przyrodnicze

Jaskinie Słowackiego Krasu (1995 i 2000)

Na południu Słowacji rozciąga się jeden z największych obszarów krasowych Europy – Slovenský kras (Słowacki kras). To właśnie 712 jaskiń i przepaści, położonych na jego terenie stało się przedmiotem pierwszego słowackiego wpisu z zakresu dziedzictwa przyrodniczego. Wpisu dokonano w grudniu 1995 roku, wspólnie z jaskiniami węgierskiego Parku Narodowego Aggtelek.

Na liście znalazły się zarówno niedostępne przepaście (Hrušovská jaskyňa, Jaskyňa Skalistého potoka, Diviačia priepasť), jak i udostępnione turystycznie jaskinie: Domica-Čertova diera, Jasovská, Gombasecká, Ochtinská aragonitová oraz Krásnohorská. Część przepaści i jaskiń, w tym Silicką ľadnice, można zobaczyć podczas pieszych wędrówek. W 2000 roku wpis rozszerzono o Dobšinską Ľadovą Jaskyňe (Dobszyńską Lodową Jaskinię).

Slovenský kras należy do obszarów krasowych, w obrębie których obok siebie występuje tak duże zróżnicowanie szaty naciekowej. Stropy Gombaseckej jaskyňy (Jaskini Gombaseckiej) zdobią liczne stalaktyty rurkowe, których długość przekracza 2 metry. Z kolei, Ochtinská aragonitová jaskyňa (Ochtińska Jaskinia Aragonitowa) jest jedyną udostępnioną jaskinią z aragonitową szatą naciekową położoną na półkuli wschodniej.

W Domicy można podziwiać tarcze i bębny naciekowe, nacieki kuliste oraz stalagmity pagodowe. W Krásnohorskej jaskyňy (Jaskini Krasnogórskiej) znajduje się ponad 32-metrowy stalagmit Kvapeľ rožňavských jaskyniarov. Do niedawna był on wpisany do Księgi Rekordów Guinnessa jako największy stalagmit na świecie. Obecnie Dobšinská ľadová jaskyňa (Dobszyńska Jaskinia Lodowa) jest jedyną słowacką jaskinią, w której występuje stała pokrywa lodowa.

Pierwotne lasy bukowe Karpat (2007)

Słowacja musiała czekać aż 12 lat na wyróżnienie kolejnego obiektu przyrodniczego. W 2007 roku na Listę wpisano pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy. Na Słowacji znajdziemy je w obrębie pasm Vihorlatské (Wyhorlat) i Bukovské Vrchy (Góry Bukowskie) oraz na terenie Národného parku Poloniny (Parku Narodowego Połoniny), w rezerwatach przyrody Stužica, Havešová i Rožok.

Obiekty na słowackiej liście informacyjnej UNESCO

Obecnie na zgłoszenie lub wpisanie na Listę UNESCO oczekuje 13 słowackich obiektów: osiem dziedzictwa kulturowego, cztery dziedzictwa przyrodniczego oraz jeden kulturowo–przyrodniczy (Krajobraz przyrodniczy i kulturowy regionu Dunaj).

Wśród obiektów przyrodniczych można wymienić: Rezerwaty przyrody w Tatrach, Doliny krasowe na Słowacji, Mykoflore Gór Bukowskich i Gejzer w Herľanach.

Największą grupę stanowią obiekty dziedzictwa kulturowego:

• Kościoły regionu Gemer i Abov wraz ze średniowiecznymi malowidłami naściennymi,
• Tokajski region winiarski,
• Oryginalne łąki – pastwiska na Słowacji (62 łąki położone na północy kraju),
• Mauzoleum Chatama Sófera (Mauzoleum jest pozostałością dawnego cmentarza żydowskiego z XVII wieku),
• System umocnień w Komárnie,
• Koncepcja soczewkowatego historycznego centrum miasta Košice,
• Obiekty Państwa wielkomorawskiego – przedromański Kostol sv. Margity Antiochijskej (Kościół św. Małgorzaty Antiocheńskiej) w Kopčanach.

Podsumowanie

Większość zabytków wpisanych na Listę UNESCO położonych jest w środkowej lub wschodniej Słowacji, w obrębie regionów Orava, Liptov, Spiš, Horehronie, Šariš, Gemer i Hont. Wyjątek stanowią naddunajskie limes znajdujące się w południowo-zachodniej Słowacji, w pobliżu Bratysławy.

Spišský Hrad, Spišską Kapitule, kościół w Žehrze oraz Levočę warto odwiedzić przy okazji pobytu na Podhalu lub w Pieninach, Vysokých Tatrach czy Slovenským raju (Słowackim Raju).

Z kolei, Vlkolínec oraz kościoły artykularne w Hronseku, Tvrdošínie i Leštinach warto zobaczyć przy okazji podroży drogami nr 59 i 66 (E 77) prowadzącymi na południe Europy.

Wizyta w jednej z jaskiń (Domica, Jasovská, Gombasecká, Ochtinská aragonitová czy Dobšinska Ľadova) będzie dobrym sposobem na niepogodę. Przy dobrej organizacji wycieczki jesteśmy w stanie odwiedzić nawet dwie jaskinie w ciągu jednego dnia.

Bibliografia

• Dvořáková V., Svetové kultúrne dedičstvo UNESCO, Bratislava, DAJAMA, 2009, Kultúrne Krásy Slovenska, 978-80-89226-76-4,
• Dudáš M., Gojdič I., Šukajlová M., Drevené kostoly, Bratislava, DAJAMA, 2007, Kultúrne Krásy Slovenska, 978-80-8922-614-6,
• D. Kollár i V. Dvořáková, Najkrajšie mestá, Bratislava, DAJAMA, 2007, Kultúrne Krásy Slovenska, 978-80-89226-26-9,
• D. Kollár, Jaskyne. Prirodne Krásy Slovenska, wyd.1, Bratislava, DAJAMA, 2011, 978-80-8136-000-8,
• Jakál J., Bella P., Caves of the World Heritage in Slovakia, Správa slovenských jaskýň, Liptovský Mikuláš, 2008, 9788080643034
• Kucharík J., Spiš – turistický sprievodca, wyd. 1, Bratislava, DAJAMA, 2018
• Oficjalna strona Správa slovenských jaskýň
• Strona Košice Región – Unesco na dosah
• Oficjalna strona UNESCO

Zamieszczone w artykule zdjęcia oraz materiały zostały zebrane w sierpniu 2015 i 2019 roku, we wrześniu 2022 roku, kwietniu 2018 i 2023 roku oraz czerwcu, lipcu i wrześniu 2023 roku.