Wczesnogotyckie kościoły Zvolenskej kotliny

Na terenie wsi Čerín i Zolná, leżących w obrębie Zvolenskej kotliny (Horehronie), zachowały się dwa wczesnogotyckie kościoły obronne. W ich wnętrzach znajdują się unikatowe, średniowieczne malowidła ścienne (freski), które zostały uznane za zabytek kultury i objęte szczególną ochroną. Świątynie warto odwiedzić przy okazji zwiedzania kościoła artykularnego Hronsek, bańsko bystrzyckiej starówki czy Zwoleńskiego zamku.

Čerín – Kostol sv. Martina (kościół św. Marcina)

Wizualizacja pochodzi z kanału Pamiatkový úrad Slovenskej Republiky.

Położenie

Wieś Čerín położona jest w województwie Banskobystrickým (okres Banská Bystrica), w obrębie Zvolenskej kotliny oraz mikroregionu severné (północne) Podpoľanie. W północnej części osady, na niewielkim wzniesieniu, tuż przy drodze prowadzącej do Dolnéj Mičinéj wznosi się wczesnogotycki kościółek sv. Martina.

Dojazd i parking

Osada oddalona jest około 11 km od miasta Banská Bystrica, 13 km od miasta Zvolen, 7 km od wpisanego na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO kościoła artykularnego Hronsek oraz 10 km od drogi szybkiego ruchu R1/ E77 (zjazd Sielnica). Przez wieś przebiega droga nr 591, łącząca miasto Banská Bystrica z miasteczkiem Zvolenská Slatina. Bezpośrednio przy kościele nie znajdziemy żadnego parkingu. Jedyną opcją jest znalezienie miejsca do zaparkowania we wsi i podejście do świątyni.

Cerin4 — W drodze do kościoła… W tle *Klimentov vrch* (598 m.n.p.m.)

Architektura

Kościół sv. Martina oraz świątynie z Hornéj Mičinéj, Očovej, Ponikach, Trnej i Zolnej stanowią grupę XIII i XIV wiecznych kościołów obronnych wzniesionych na terenie żupy zwoleńskiej. Čerín wraz z innymi okolicznymi osadami został założony w XIV wieku. Położona nad osadą jednonawowa świątynia została wzniesiona krótko po jej założeniu, czyli około 1315 roku. Założycielem wsi, a zarazem fundatorem kościoła był Pavel de Körtös.

Cerin1 — Widok na mury obronne z otworami strzelniczymi, zachodnią fasadę kościoła oraz drewnianą dzwonnicę.

Bryła kościoła jest dość surowa i bliżej jej do budowli romańskich niż gotyckich. Jedynymi elementami charakterystycznymi dla stylu gotyckiego są okienka w kształcie rozety oraz zakończone ostrołukiem niewielkie okna i portale wejściowe. We wnętrzu kościoła również nie znajdziemy zbyt wielu elementów architektonicznych świadczących o jego gotyckim pochodzeniu. Strop nawy głównej jest płaski i pozbawiony charakterystycznego sklepienia żebrowo-łukowego. Jedynie tego typu sklepienie można dostrzec w prezbiterium lub zakrystii. Kościół został zbudowany na planie prostokąta i składa się z trzech części: nawy głównej, prezbiterium oraz zakrystii. Gotycka świątynia mierzy 47 m długości, 24 m szerokości oraz 21 m wysokości. Pierwotnie kościół nie posiadał wieży, dlatego w XVII wieku zdecydowano o podstawieniu obok kościoła drewnianej dzwonnicy. Drewniana konstrukcja została wzniesiona bez użycia żelaznych gwoździ. W XIX wieku nastąpiła jej rekonstrukcja. Pod koniec XVI wieku, w czasie najazdów tureckich teren wokół kościoła otoczono murem obronnym, który dodatkowo wzmocniono strzelnicami. Podczas II wojny światowej kościół został mocno uszkodzony. Skutkiem ostrzału moździerzowego było zniszczenie prezbiterium, a zwłaszcza jego południowej ściany wraz z średniowiecznymi malowidłami.

Wnętrze kościoła

Wyposażenie

Sklepienie nawy głównej w całości pokrywa wczesnorenesansowy, zdobiony motywami roślinnymi i geometrycznymi, drewniany strop. Na zachodniej ścianie świątyni mieści się drewniana empora, a po przeciwnej stronie prezbiterium wraz z przylegającą do niego zakrystią.
Znaczną część wyposażenia wpisano w 1958 roku na państwową listę ruchomych zabytków kultury, m.in. ołtarz główny św. Marcina (1744 r.), późnobarokową ambonę, emporę oraz ławki, renesansowy Stállum (XVI w.), drewniane drzwi (XVI/XVII w.) oraz dwie chrzcielnice: gotycką (XIV w.) i barokową (XVII w.). Do 1885 roku w kościele znajdował się pochodzący z 1483 roku drewniany ołtarz skrzydłowy św. Marcina. Obecnie ołtarz stanowi część zbiorów Węgierskiego Muzeum Narodowego.

Cerin2 — Do kościoła prowadzą dwie drewniane bramy – północna i południowa (na zdjęciu).

Malowidła

We wnętrzu kościoła zachowały się liczne freski pochodzące z przełomu XIV i XV wieku. Przeprowadzone badania potwierdziły, że malowidła powstawały w trzech etapach. Pierwszy z nich przypada na rok 1320, czyli zaledwie kilka lat po powstaniu świątyni. Jest to ewenement, ponieważ według powszechnej praktyki tego typu zdobienia powstawały dopiero pół wieku po wybudowaniu kościoła. Najstarsze freski przedstawiające popiersia proroków powstały w obrębie tęczowego łuku, który oddziela prezbiterium od nawy głównej. Drugi etap przypada na lata 1370 -1420. W tym czasie ozdobiono wszystkie ściany prezbiterium oraz jego sklepienie. Na ścianie północnej powstała scena Sądu Ostatecznego (ciekawostką jest, że wśród skazanych na wieczne potępienie przedstawiono fundatora kościoła w stroju z epoki), na wschodniej widnieją sceny Ukrzyżowania oraz Opłakiwania, a na południowej – wizerunki czterech świętych. Z kolei na sklepieniu widnieje wizerunek Maiestas Domini (Chrystus na majestacie), Madonna z Dzieciątkiem oraz symbole czterech ewangelistów. Różnice w zastosowanych technikach malarskich świadczą o tym, że jednocześnie nad malowidłami pracowało kilku malarzy. Ponadto we wszystkich powstałych w drugim etapie freskach można zauważyć włosko-bizantyjskie wpływy na technikę malarską ówczesnych mistrzów.

Scena walki św. Jerzego ze smokiem. Fotografia pochodzi ze strony www.apsida.sk

Prawdopodobnie w ostatnim etapie powstały malowidła znajdujące się na wschodniej ścianie nawy, czyli po dwóch stronach łuku tęczowego. Po jego prawej stronie widnieje malowidło Chrystusa Bolesnego i św. Bartłomieja. Po lewej zaś przedstawiono wizerunki trzech świętych: św. Doroty, św. Heleny i św. Krystyny. Ostatnim malowidłem, powstałym we wnętrzu świątyni, była scena walki św. Jerzego ze smokiem. Poprzez użycie wielu odcieni szarości, brązów i zieleni widniejący na północnej ścianie nawy fresk znacząco różni się od innych malowideł w kościele. Użycie tego typu kolorystyki, odmiennej symboliki i stylu malarskiego świadczą o rozwijającym się w XV wieku wpływie czeskim na słowackie średniowieczne malarstwo sakralne. W wyniku kilkukrotnej przebudowy oraz zniszczeń kościoła m.in. podczas II Wojny Światowej, część malowideł nie przetrwała do naszych czasów.

Čerín2 — Widok na kościół, mury obronne oraz wolnostojącą dzwonnicę. W tle dolina potoku *Zolná* oraz pasmo Javorie.

Naszą wycieczkę będziemy kontynuować na południe drogą 591. Kolejnym przystankiem będzie oddalony o niecałe 7 kilometrów Kostol svätého Matúša w osadzie Zolná, która jest częścią miasta Zvolen.